دکتر احمد روغنی – دکتری دامپزشکی
مقدمه :
عملیات واکسیناسیون در طیور یکی از حساس ترین ومهمترین فعالیتهای اجرایی در دوران پرورش بوده و اجرای دقیق و اصولی آن نیاز به علم ،آگاهی وتجربه کافی نیروهای مجرب در این زمینه دارد.یک مرغدار در طول یک دوره پرورش وتولید ممکن است نیازمند به انجام چندین مرتبه عمل واکسیناسیون به روشهای مختلف شامل اسپری ، خوراکی ، قطره چشمی و تزریقی داشته باشد که به جز روشهای قطره چشمی و تزریقی که مستلزم حضور افراد مجرب و ورزیده در این زمینه می باشد اغلب مرغداران درانجام روش خوراندن واکسن و اسپری واکسن به صورت مستقل عمل نموده و اغلب خود به انجام این کار اقدام می نمایند . در مورد روشهای تزریقی و قطره چشمی معمولا اغلب مرغداران با اعتماد به اکیپ های موجود در منطقه جغرافیایی خود، انجام کلیه امور از آماده سازی محلول های واکسن تا تامین وسایل تزریق و قطره چکانهای لازم را به آنها سپرده و فقط بر انجام صحیح واکسیناسیون نظارت می کنند البته بایستی به این نکته مهم اشاره داشت که جدا از اعتماد لازم به اکیپهای دردسترس همواره شایسته است مرغدااران عزیز نسبت به رعایت یکسری موارد از قبیل : رعایت بهداشت اکیپ مراجعه کننده به مرغداری بخصوص گرفتن دوش قبل از مراجعه ، کنترل پروتکلهای استریلزاسیون در رابطه باوسایل و سرنگهای تزریق ، لوازم قطره اندازی وسوزن های تلقیح ، رعایت فاصله زمانی قانونی بین دو عملیات واکسیناسیون و رعایت زمانبندی استراحت و رفع خستگی قبل از عملیات واکسیناسیون اطمینان کامل را حاصل نموده و سپس نسبت به ورود اکیپ به مرغداری اقدام نمایند . البته با زهم توصیه می گردد حتی الامکان مرغداران با مطالعه این مقاله از روشهای تهیه واکسن و روشهای انجام واکسیناسیون اطلاعات لازم را بدست آورند تا حتی بتوانند بر مراحل تهیه محلول های واکسن و دز تزریق ودز قطره چشمی در طول عملیات واکسیناسیون نیز نظارت نموده و اشراف کامل داشته باشند . در رابطه با واکسیناسیون به روش خوراکی و اسپری نیز که اغلب توسط خود مرغداران انجام می گیرد توصبه اکید ما این است مرغداران عزیز قبل از انجام واکسیناسیون اطلاعات خود در زمینه دز واکسن ها ، روش صحیح انجام واکسیناسیون مورد نظروهمچنین روش تهیه محلول واکسن و طول مدت واکسیناسیون رابالا برده و سپس اقدام به انجام واکسیناسیون نمایند .
روشهای رایج واکسیناسیون در طیور
- روش خوراکی یاآشامیدنی ( oral ):
روش واکسیناسیون آشامیدنی اقتصادی ترین و ساده ترین روش از نظر امکانات و تجهیزات و نیروی کار مورد نیاز و با کمترین استرس می باشد.این روش برای واکسن های زنده مثل گامبورو، آنسفالومیلیت ونیوکاسل که بافت هدف ویروس دستگاه گوارش است روش کاملا” مناسبی است. ازعیوب این روش بالا بودن ضریب خطا واحتمال بالا بودن تعداد پرندگان واکسینه نشده می باشد.
با توجه به زمان کوتاه واکسیناسیون به روش آشامیدنی وحساسیت واکسن های مورد استفاده وغیر فعال شدن سریع آنها در آب آشامیدنی یکسری نکات را بایستی در این روش مورد توجه قرار داد:
۱- قبل از هر گونه اقدام برای خوراندن واکسن بایستی مسیر لوله های آبخوری و زنگوله های آبخوری با آب معمولی وپر فشارو بدون استفاده از مواد ضدعفونی و یا شوینده ها شستشو داده شود .
بهتر است شیر انتهای سیستم آخوری باز گردد تا مواد و جرمهای احنمالی موجود در لوله ها خارج گردد تا در زمان واکسیناسیون اختلالی درتوزیع صحیح واکسن و یا دوام ویروس واکسن در آب ایجاد ننماید .در سیستم آبخوری نیپل بایستی فیلتر فشار شکن سیستم ، از مدار خارج شود.
۲-قبل ازهر تصمیم گیری برای واکسیناسیون ازعدم استفاده مواد ضدعفونی در سیستم آبخوری حداقل تا ۷۲ ساعت قبل ، به دامپزشک خود اطمینان دهید .
۳-حدافل ۴۸ ساعت قبل از واکسیناسیون مصرف ضدعفونی وداروها در داخل دان را قطع نمایید.
۴- بسته به شرایط آب و هوایی و سن طیور، آب را به مدت یک تا سه ساعت قطع کنید.مدت قطع آب در فصل تابستان و زمانهایی که قطع آب بلافاصله پس از دادن دان در سالن انجام شده است کوتاه بوده و به تجربه مرغدار و شرایط سالن و میزان تشنگی جوجه ها بستگی دارد .درزمستان بدلیل خنک تر بودن هوا ممکن است به زمان طولانی تری برای قطع آب نیاز باشد .
۵- آب مورد استفاده برای واکسیناسیون نباید حاوی مواد دارویی، کلر و سایر مواد ضدعفونی کننده باشد. همچنین آب مورد استفاده بایستی دارای PH یا اسیدیته وکیفیت مناسب از لحاظ املاح وسختی باشد . برای اطلاع از جداول استاندارد آب مصرقی طیورو سایر اطلاعات در این زمینه می توانید به مقاله بررسی کیفیت آب آشامیدنی طیور در مجله علمی دام پخش مراجعه نمایید .
۶- آب مورد استفاده برای هر ۱۰۰۰ دز واکسن بسته به سن پرنده و شرایط آب و هوایی از ۱۵ تا ۵۰ لیتر ممکن است متغیر باشد، هدف رسیدن تمام پرندگان به دز مناسبی از واکسن بر اساس آب مصرفی است. یکی از روشهای رایج برای محاسبه تقریبی آب مصرفی واکسن درروش خوراکی برای طیور گوشتی در تعداد زیر یکصد هزار قطعه در هرسالن پرورش استفاده از فرمول زیر می باشد :
دو رقم ابتدایی تعداد جوجه موجود در سالن × سن جوجه به روز +۵۰
یعنی بعنوان مثال اگر در یک سالن پرورش تعداد ۲۵۰۰۰ قطعه جوجه ۳۰ روزه موجود باشد دو رقم ابتدایی عدد ۲۵۰۰۰ یعنی عدد ۲۵ در عدد سن جوجه یعنی ۳۰ ضرب می شود که حاصل آن عدد ۷۵۰ می شود که بسته به فصل تابستان یا زمستان و دمای سالن و تجربه مرغدار ۵۰ تا ۱۰۰ لیترآب به آن اضافه و بعنوان مثال میزان ۸۰۰ تا ۸۵۰ لیتر آب ۲۰ درجه سانتیگراد برای مصرف وبعنوان حلال واکسن آماده می گردد .
۷ – آب مورد مصرف برای واکسن بایستی دمایی در حدود ۲۰ درجه سانتیگراد داشته باشد .بسیاری ازمرغداران جهت تسریع در امر واکسیناسیون و یا جهت کلرزدایی آن مقدار آب مورد نیاز را چند ساعت قبل از واکسیناسیون در ظروف آماده سازی تهیه می کنند و بخصوص در سنین پایین که آب مصرفی در بشکه ها و در داخل سالن تهیه می گردد با توجه به گرم بودن هوای داخل سالن ممکن است دمای آب داخل یشکه بیشتر از دمای لازم برای ویروس واکسن بوده و در امر واکسیناسیون و دوام ویروس واکسن اختلال ایجاد نماید .ضمنا هرگز از یخهای تهیه شده در منزل که از آب شرب معمولی تهیه شده اند برای خنک شدن آب مصرفی جهت واکسیناسیون استفاده تکنید چون حاوی کلر بوده و ویروس واکسن را ضعیف ویا معدوم می نماید .
۸- برای حفاظت از ویروس های واکسن و و یکنواخت پخش شدن ویروس واکسن در آب مصرفی می توان از شیرخشک های مخصوص واکسیناسیون طیوربه میزان ۱ تا ۳ درصد ویا بر طبق دستورالعمل کارخانه سازنده و نیم ساعت قبل از حل کردن واکسن به آب واکسن اضافه نمود.البته انواع قرص ها و یا پودرهای مخصوص برای واکسیناسیون در طیور نیز توسط کارخانجات مختلف تولید و به بازار عرضه شده که عمدتا برپایه ماده تیوسولفات سدیم بناشده و در صورت وجود یون کلر در آب با آن ترکیب و بصورت گاز خارج می گردد ضمنا در آب به صورت رنگ آبی بی ضرر در آمده و از طریق آن می توان میزان ودرصد موفقیت واکسیناسیون در گله را ارزیابی نمود بدینگونه که بلافاصله پس از اتمام عمل واکسیناسیون و مصرف کل آب در زمان مقرر به طور راندوم تعداد ۱۰۰ پرنده را در کف سالن گرفته و آنها را از لحاظ رنگ سبز یا آبی چینه دان و زبان جوجه ها بررسی می کنیم چنانجه مثلا تعداد ۵۰ یا ۶۰ قطعه جوجه همزمان زبان و چینه دان آبی رنگ داشته باشند حدس زده میشود که درصد موفقیت واکسیناسیون بین ۵۰ تا ۶۰ درصد بوده است و هرچه این عدد به ۱۰۰ نزدیکتر باشد درصد موفقیت بیشتر می باشد . هرگز به رنک آبی زیر گلو و یا نوک جوجه ها ویا سر جوجه ها بعنوان ملاک خوردن واکسن بسنده نکنید زیرا ممکن است جوجه ها در اثر هل دادن یکدیگرو تماس با آب واکسن رنگی شده باشند ولی واکسنی دریافت نکرده باشند .
۹- بهتر است به جای باز کردن شیشه واکسن در آب مصرفی ، در ابتدا با یک سرنگ استریل میزان یک تا دو سی سی آب مقطر استریل به شیشه حاوی قرص واکسن اضافه نموده و پس از حل شدن قرص واکسن محلول بدست آمده را در داخل طرف نهایی وارد نمایید .
- روش قطره چشمی (Eye drop ):
به جرات می توان گفت که روش قطره چشمی یکی از دقیق ترین انواع واکسیناسیون در مورد واکسن های نیوکاسل وبرونشیت می باشد . این روش برای واکسن های زنده مانند نیوکاسل، برونشیت و لارنگوتراکییت کاربرد دارد. در این روش هر ۱۰۰۰ دز واکسن را در ۲۸-۲۲ میلی لیتر آب مقطر حل کرده و سپس یک قطره در چشم هر پرنده چکانده می شود. بهترین راه برای تست قطره چکان و میزان آب مورد نیاز برای رقیق کردن، چکاندن ۱۰۰۰ قطره آب و سپس اندازه گیری آب جمع شده می باشد که میزان آب مورد نیاز برای رقیق کردن ۱۰۰۰ دز واکسن را روشن می سازد.ساختن محلول و دقت کاربر واکسیناتور در اجرای صحیح ودقیق روش قطره چشمی نقش بسزایی دارد .کاربران قطره جشمی (واکسیناتورها) و ناظران آنها (مرفداران)بایستی با دقت انجام صحیح این روش را مدیریت نمایند زیرا انجام دقیق واکسیناسیون قطره چشمی می تواند در پیشگیری از بیماری های مختلف بخصوص نیوکاسل در گله نقش بسزایی داشته باشد .درواقع بک واکسیناسیون دقیق و تک به تک برای جوجه ها شانس دارا بودن یک تیتر آنتی بادی عالی در برابر بیماریهای نیوکاسل ، برونشیت ولارنگوتراکییت را بشدت افزایش می دهد .
روش اسپری:
این روش در واکسن های زنده در جوجه های به سن یک یا چند روزه و پرندگان مسن تر استفاده می شود.
نکاتی که در این روش باید مورد توجه قرار گیرد:
۱- بهتر است در فصول گرم اسپری در ساعت اول صبح و یا شب که هوا خنک تر است انجام شود.
۲- توصیه می شود که مخزن واکسن دستگاه اسپری را از جنس پلاستیک انتخاب نماﺋید.
۳- تجهیزات بکار رفته در عملیات اسپری و آماده سازی محلول واکسن باید اختصاصی باشند و نباید برای انجام فعالیت های دیگر از آنها استفاده شود.
۴- در هنگام اسپری سیستم های هواده مثل هیترها و هواکش ها خاموش، پنجره ها بسته و نور سالن به حداقل می رسد.
۵- مقدار آب مورد نیاز برای هر ۱۰۰۰ دز واکسن به نوع و سن گله و دستگاه اسپری بستگی دارد. بطور کلی برای هر ۱۰۰۰دز واکسن در جوجه های یک تا ۱۰ روزه بسته به نوع دستگاه اسپری مورد استفاده ۳۰۰ الی ۳۵۰ میلی لیتر آب در نظر می گیرند. در سنین بالاتراز ۱۰ روزگی تا ۳۰ روزکی آب مصرفی به ازای هر ۱۰۰۰ دز واکسن بین ۴۵۰ الی ۵۵۰ میلی لیتر در نطرگرفته می شود.در سنین بالای ۳۰ روزگی بسته به تعداد جوجه موجود در سالن وتراکم سالن به ازای هر ۱۰۰۰ دز واکسن آب مصرفی مابین ۶۰۰ الی ۸۵۰ سی سی در نطر کرفته می شود .به این نکته توجه داشته باشید که بغیر از سن یکروزکی که اسپری واکسن در داخل کارتن انجام می شود و جوجه ها محدودیت مکانی و محدودیت تحرک دارند ، در بقیه سنین ، جوجه ها در فضای متفاوتی از سالن حضور دارند ودر زمان محاسبه حجم آب مصرفی جهت اسپری حتما بایستی این دونکته یعنی میزان تحرک جوجه ها و فضایی که جوجه ها در آن پخش شده اند مد نظر قرار گیرد .ضمنا بهتر است قبل از اقدام به انجام واکسیناسیون اسپری کاربر و واکسیناتور مربوطه به طور آزمایشی نسبت به تنظیم قطرات اسپری و سرعت آن با آب بدون واکسن اقدام نموده و سپس نسبت به انجام عملیات واکسییناسیون اقدام نماید . در زمانی که از دستگاه های اسپری برقی یا شارژی استفاده می شود بدلیل عدم نیاز به توقف و تنظیم باد دستگاه و سرعت بکنواخت پاشش دستگاه ، میزان آب مصرفی به ازای هر ۱۰۰۰ دز واکسن ممکن است ۱۰۰ سی سی کاهش پیدا نماید .
۶- ذرات پراکنده شده در واکسن باید بین ۸۰ تا ۱۸۰ میکرون قطر داشته باشند. قطرات درشت تر سنگین شده و سقوط می کنند و قطرات ریزتر تبخیر خواهند شد.
۷- از روش اسپری برای تجویز واکسن ها بخصوص برونشیت H120 در داخل کارتن جوجه در سن یک روزگی استفاده می شود. انتقال واکسن در داخل کارتن به خاطر نزدیکی جوجه ها با تماس فیزیکی بهتر انجام می شود. اسپری از ارتفاع ۳۰-۲۰ سانتیمتری انجام شده و جوجه ها ۱۵-۱۰ دقیقه بعد از واکسیناسیون در داخل کارتن می مانند.
۸- رطوبت توصیه شده در زمان اسپری %۷۰ می باشد. پایین بودن رطوبت نسبی در سالن می تواند سبب کاهش اندازه ذرات شده و فعالیت تبخیر ذرات را تشدید نماید.
۹- غبار حاصل از انجام عملیات اسپری باید به طور یکنواخت در سالن پخش شود.
۱۰ – در صورت مشکوک بودن به بیماری های تنفسی مانند برونشیت و یا بیماری گامبورو و کلی سی آردی شدید در گله از واکسیناسیون علی الخصوص به روش اسپری بشدت اجتناب نمایید .
روش تزریقی (injection ):
این روش برای واکسن های کشته و روغنی و بعضی از واکسن های زنده مانند مارک و رﺋوویروس بکار می رود. این روش بصورت تزریق داخل عضلانی( سینه و ران) و یا زیر جلدی ( گردنی) صورت می گیرد. معمولا” این واکسن ها در بطری های ۵۰۰ یا ۱۰۰۰ دزی در دسترس هستند که با استفاده از سرنگ های خودکار قابل تنظیم می توان جمعیت زیادی از پرندگان را در مدت زمان مشخص واکسینه کرد و ایمنی طولانی مدت ایجاد کرد. در این روش واکسیناسیون از سرسوزن های ۱۸ یا ۱۹ استفاده می گردد و بعد از تزریق به هر ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ قطعه پرنده، سرسوزن باید عوض شود. طول سوزن بسته به جثه پرنده بین ۶ تا ۱۲ میلی متر می باشد.
- روش تلقیح در نسوج بال ( wingweb ):
این روش برای تلقیح واکسن آبله بکار می رود ولی می توان برای واکسن های آنسفالومیلیت، پاستورلوز و ….. نیز استفاده کرد. سوزن ها دارای دو تیغه می باشند که بر روی هر یک از تیغه ها یک شیار وجود دارد و باعث می شود که واکسن در دو نقطه تلقیح شود. برای رقیق کردن آن از آب به میزان ۱۱ میلی لیتر و گلیسرین به میزان ۱ میلی لیتر برای هر ۱۰۰۰ دز واکسن استفاده می شود.
سوزن مربوطه باید به اندازه کافی در محلول واکسن فرو رود تا شیارهای آن کاملا” از محلول پر شود.
In Ova:
در این روش واکسن در زمان انتقال تخم مرغ از ستر به هچر ( ۱۸ روزگی) توسط دستگاه مخصوص به داخل کوریوآلانتوﺋیک تزریق می شود. این روش تاکنون برای واکسن های مارک، نیوکاسل و گامبورو در جهان به ثبت رسیده است.
برای اطلاعات بیشتر از محصولات و داروهای طیوری اینجا کلیک کنید.
