ترجمه و تالیف دکتر احمد روغنی – دامپزشک
بیماری تب شیر یا سندرم گاو داونر با کمبود کلسیم یا فلجی پس از زایمان در گاو در واقع یک اختلال متابولیکی می باشد که بدلیل کاهش سطح کلسیم خون در گاوها، بخصوص در ۲-۱ روز پس از زایمان رخ می دهد. البته این اختلال متابولیکی ممکن است در سنین مختلف بارداری هم به وقوع بپیوندد ولی عمدتا در گاوهای با چند شکم زایمان (شکم دوم و سوم به بالا) و بلافاصله پس از زایمان رخ می دهد.
به گزارش واحد علمی مجله دام پخش یکی از مهمترین دلایل رخداد بیماری کمبود کلسیم یا تب شیر در زمان پس از زایمان، مصرف حجم عمده ای از کلسیم ذخیره شده در خون و مغز استخوان برای ترشح در شیر و آغوز و همچنین برای مصرف رشد جنین و عدم جایگزینی آن می باشد که مهمترین عارضه آن زمینگیری یا داونر شدن گاو می باشد به گونه ای که حیوان مبتلا بر روی زمین افتاده و قادر به بلند شدن نمی باشد. معمولا دامداران زیادی با این عارضه در گاو خود روبرو شده اند و سوالاتی که برای اغلب آنها بوجود آمده این است که: علت زمینگیری گاوم پس از زایمان چیست؟ چطور کمبود کلسیم را در گاو درمان کنم؟ چکار کنم گاوم درگیر کمبود کلسیم نشود؟
مکانیسم ایجاد بیماری کمبود کلسیم یا بیماری تب شیر در گاو و نشخوارکنندگان
معمولا غلظت نرمال و استاندارد کلسیم در خون گاو بین ۱۰-۵/۸ میلی گرم بر دسی لیتر می باشد، دو تا سه روز قبل از زایمان مقادیر زیادی کلسیم به میزان ۱۱ گرم در روز از خون مادر برای رشد سریع جنین وارد بدن جنین شده و همچنین مقادیر ۲۳ گرم در روز نیز وارد غدد پستانی برای تولید آغوز و شیر می شود، در این زمان بدلیل تقاضای بالای بدن حیوان برای کلسیم و عدم جایگزینی و پوشش این حجم بالای کلسیم خارج شده از خون، معمولا تقاضای بدن برای کلسیم ۲ برابر زمانهای عادی می باشد و چنانچه به سرعت این میزان کلسیم مورد نیاز جبران نگردد سطح کلسیم خون به زیر حد نرمال کاهش یافته و به زیر ۵/۵ میلی گرم در دسی لیتر می رسد که علایم کمبود کلسیم در گاو شروع به بروز می نماید، بعلاوه با شروع علایم زایمان و افزایش سطح استروژن در خون، مقدار زیادی از کلسیم موجود در خون نیز صرف تحریک ماهیچه های مخطط و صاف (پمپهای کلسیم) جهت تشدید انقباضات و انجام پروسه زایمان می گردد به گونه ای که در صورت طول کشیدن مراحل زایمان و وارد شدن گاو به مرحله سخت زایی، احتمال بروز هیپوکلسمی و زمینگیر شدن دام بسیار بالا می رود. موارد زیادی توسط همکاران دامپزشک به واحد علمی مجله دام پخش گزارش گردیده که در اثر کمبود کلسیم تحت کلینیکی و وارد شدن گاو به مرحله زایمان و حتی عدم وجود هرگونه علایم زایمان، دام زمینگیر شده و تنها با تزریق ۳۰۰- ۲۵۰ سی سی گلوکونات کلسیم حیوان به راحتی از زمین بلند شده و ۲۴ ساعت بعد نیز زایمانی راحت و آسان را تجربه کرده است.
به گزارش واحد علمی – تحقیقاتی مجله علمی دام پخش، براساس تحقیقات گسترده صورت گرفته ثابت گردیده که در یک بازده زمانی قبل از زایمان، حجم زیادی از کلسیم بدن گاو از خون خارج شده و برای ترشح در آغوز وارد غدد پستانی گاو می شود به گونه ای که غلظت کلسیم در آغوز ممکن است ۱۰-۸ برابر از میزان کلسیم خون بیشتر باشد. این کاهش سریع و ناگهانی کلسیم خون، باعث کاهش و افت سریع ذخیره کلسیمی خون شده و در صورتیکه بدن حیوان نتواند از طریق غذا و یا سایر منابع مانند مغز استخوان آن را جایگزین نماید و افت سطح کلسیم خون سریعتر از افزایش جذب آن باشد، عارضه کمبود کلسیم یا بیماری تب شیر در گاو بروز می نماید که می تواند منجر به زمینگیری و حتی مرگ حیوان شود. معمولا بدلیل افزایش هورمون استروژن در زمان زایمان و همچنین وجود رژیم غذایی حاوی مقادیر زیاد کاتیونهایی مانند: پتاسیم و بهم خوردن تعادل آنیونها و کاتیونها ی جیره در زمان زایمان، احتمال بروز هیپوکلسمی و کاهش کلسیم خون در گاو بسیار بالا می باشد و ممکن است دام به هیپوکلسمی کلینیکی و یا تحت کلینیکی مبتلا شود. ازمهمترین عوارض پس از هایپوکلسمی در گاو می توان به کاهش و یا توقف حرکات شکمبه، جابجایی شیردان، جفت ماندگی، افتادگی رحم، اندومتریت و کتوز اشاره نمود.
محل های ذخیره کلسیم در بدن گاو معمولا متفاوت می باشد به گونه ای که پایین ترین سطح آن در خون و به میزان ۱۰-۸ گرم و مابقی آن در استخوانها به میزان ۶۰۰۰ گرم و در داخل روده ها ۱۰۰ گرم می باشد. بدن گاوها معمولا مجهز به سیستمی است که قادر است به سرعت از این ذخیره های کلسیم استفاده کند. در این سیستم با ترشح هورمون پاراتیرویید (PTH) سطح کلسیم خون تنظیم می شود بدینگونه که با ترشح هورمون پاراتیروئید جذب روده ای کلسیم افزایش یافته و دفع کلیوی آن نیز کاهش می یابد. هورمون پاراتیرویید با تاثیر بر روی پیش ساز ویتامین D3 بنام کوله کلسی فرول که در پوست وجود دارد، باعث تبدیل آن به فرم فعال ویتامین D3 بنام ۱–۲۵- دی هیدروکسی کوله کلسیفرول می شود، ویتامین D3 نقش اصلی و اساسی در جذب کلسیم در روده و شکمبه را بعهده دارد و باعث افزایش سرعت جذب آن می شود. حال اگر قبل از زایمان بدن حیوان به دریافت و جذب کلسیم از جیره و جذب روده ای عادت کرده باشد، مکانیسم جذب کلسیم در بدن بلافاصله پس از زایمان شروع و مشکل هایپوکلسمی یا تب شیر پیش نمی آید ولی در صورتیکه این سیستم از قبل تنظیم نشده باشد و بدن حیوان به آن عادت نکرده باشد، سیستم بسیار کند شروع شده و با توجه به تقاضای بالای بدن برای کلسیم، علایم کمبود کلسیم و بیماری تب شیر در حیوان ظاهر می شود.
علایم بالینی کمبود کلسیم در گاو (Hypocalsemia)
بدنبال ایجاد هایپوکلسمی یا کمبود کلسیم در گاو عوارض زیر در بدن حیوان ظاهر می شود:
۱- لرزش عضلانی بدلیل کاهش ذخیره کلسیمی عضلات صاف و کاهش انقباضات در دستگاه گوارش و سیستم قلبی عروقی و ادراری.
۲- زمینگیر شدن حیوان بدلیل کاهش تونیسیتی عضلات اسکلتی ناشی از بهم خوردن تعادل یونهای کلسیم، منیزیم و فسفر در عضلات و اختلال در پمپهای کلسیم عضلات
۳- بی اشتهایی و کاهش حرکات دستگاه گوارش و یبوست بدلیل کاهش تون عضلانی در عضلات صاف دستگاه گوارش
۴- کاهش یا قطع ادرار، جفت ماندگی، متریت و آندومتریت در اثر کاهش تون عضلانی در عضلات صاف دستگاه تناسلی – ادراری
۵- ورم پستان ناشی از کاهش تونیسیتی عضلات اسفنکتر سر پستانک که منجر به نشت شیر و ورود باکتری های عامل ورم پستان به داخل کارتیه ها می شود.
۶- تنگی نفس و کاهش ضربان قلب و کاهش حرکات دیافراگم و نهایتا مرگ ناشی از اختلال در تونیسیتی عضلات صاف دستگاه تنفسی – قلبی و عروقی
در موارد ابتلا به فرم تحت کلینیکی بیماری، باید منتظر عوارض کاهش اشتهای شدید، تعادل منفی انرژی، خطر بالای کتوز و جابجایی شیردان بود.
به طور کلی مراحل شدت بروز علایم تب شیر در گاو را به سه مرحله می توان تقسیم کرد:
مرحله شماره ۱: بسیار کوتاه است و اغلب مورد توجه دامداران قرار نمی گیرد و شامل علائم از دست دادن اشتها، عصبی بودن، حساسیت بیش از حد، ضعف و عدم تعادل به خصوص در پاهای عقب می باشد.
مرحله شماره ۲: گاو در حالت نشسته ظاهری نسبتا طبیعی دارد ولی سر خود را در پهلو قرار می دهد یا آن را بر روی زمین به صورت کشیده قرار می دهد ولی به محض اینکه وادار به ایستادن شده و اقدام به راه رفتن می نماید ناهماهنگی در راه رفتن حیوان و عدم تعادل و لرزش عضلانی به وضوح مشاهده می گردد و ضربان قلب سریعتر می شود.
مرحله شماره ۳: گاو قادر به ایستادن نبوده و به شدت افسرده می باشد، سپس بر روی زمین افتاده و به صورت درازکش و به پهلو می خوابد و در صورتیکه درمان نشود بتدریج هوشیاری خود را از دست داده و در اثر کاهش تونیسیتی عضلات قلب و دیافراگم و کاهش ضربان قلب به کما رفته و می میرد.
حساسیت سنی و زمانی برای ابتلا به تب شیر در گاو
تب شیر می تواند به دلیل نیاز زیاد به کلسیم برای تولید آغوز ایجاد شود. در نتیجه، حدود ۸۰٪ تب شیر در طی یک روز پس از زایمان رخ می دهد.
به نظر می رسد گاوهای مسن (دو یا چند شیردهی) بیشتر از تلیسه های شکم اول به تب شیر حساسیت دارند، اما گاوها در هر سنی حساس هستند. بعلاوه گاوهای جرسی بیشتر از نژادهای دیگر مستعد تب شیر هستند. تب شیر بیشتر در گاوهای شیری با تولید زیاد دیده می شود.
بروز تب شیر می تواند به دلیل وجود سایر اختلالات متابولیکی متداول افزایش یابد. بروز تب شیر در گاوهایی که بیش از حد شرطی شده اند بیشتر است. این امر به احتمال زیاد به کتوز بالینی و تحت بالینی مربوط می شود که باعث کاهش مصرف خوراک پس از زایمان و کاهش میزان کلسیم خون می شود.
عواملی که باعث افزایش احتمال ابتلا به کمبود کلسیم در گاوها می شوند:
- سن گاو: به ازای هر دوره شیرواری خطر احتمال بروز تب شیر ۹ ٪ افزایش می یابد.
- گاوهای پرشیر و با تولید بالا بدلیل تولید آغوز بیشتر در معرض خطر بیشتری هستند.
- حساسیت نژادی: گاوهای جرسی حساس تر از گاوهای هلشتاین هستند.
- وجود سطح بالای کاتیون (یونهای مثبت مانند: پتاسیم وسدیم) در جیره که باعث مهار تجمع کلسیم در استخوان ها می شود.
- افزایش سطح منیزیم در رژیم غذایی،که باعث کاهش جذب کلسیم در روده می شود.
- افزایش سطح بالای مایکوتوکسین در رژیم غذایی
- وجود سطح بالای استروژن در جیره در نزدیکی زایمان مانند مصرف علوفه شبدرکه باعث مهار جمع شدن کلسیم می شود.
- مصرف زیاد کلسیم در دوران خشکی گاوها که مانع عادت بدن به استفاده از کلسیم از سایر منابع بشو .
- چرا در مراتع ضعیف یا استفاده از آن درخوراک دام مانند پس چر مزارع علوفه لگومینه در دوره خشکی به گاوها
کنترل و پیشگیری از تب شیر یا هیپوکلسمی در گاو (فلج زایمان)
موارد زیر برای کاهش موارد بیماری تب شیر در گاو پیشنهاد می گردد:
۱ – استفاده از رژیم های کم کلسیم بخصوص در حوالی زایمان
استفاده ازجیره های غذایی کم کلسیم (کمتر از ۲۰ گرم به ازای هر گاو در روز) توسط برخی از تولیدکنندگان با موفقیت اجرا شده است، اگر چه تهیه سهمیه با چنین سطوح پایین کلسیم دشوار است.
۲ – استفاده از رژیم های DCAD (تفاوت کاتیون-آنیون غذایی)
در این روش و با استفاده از بالانس آنیونی-کاتیونی جیره در جهت آنیونی شدن جیره و کاهش کاتیونی بودن جیره، با بکاربردن نمک یونهای کلرید و گوگرد بعنوان آنیون و نمکهای سدیم و پتاسیم بعنوان کاتیون، سعی می کنند این یونها را در جیره به گونه ای تنطیم کنند که باعث ایجاد حالت اسیدی در خون و ادرار شده و استخوانها را به کنده شدن کلسیم و آزاد شدن آن در خون تحریک نمایند. این کاهش pH خون می تواند از هیپوکلسمی جلوگیری کند.
البته انواع مختلفی از استراتژی های تغذیه ای برای جلوگیری از هیپوکلسمی وجود دارد. تغذیه با رژیم های غذایی کم پتاسیم یا علوفه کم پتاسیم در طول دوره قبل از زایمان، می تواند منجر به تغییر در اختلاف کاتیون -آنیون رژیم غذایی (DCAD) شود، که به نوبه خود باعث ایجاد واکنش اسیدی در گاوهای شیری می شود. این پاسخ برای بهبود توانایی گاو در تحریک کلسیم از استخوان ها و جذب کلسیم غذایی از روده کوچک ضروری است.
با این حال، تغییرات ناشی از استفاده از رژیم های غذایی و علوفه کم پتاسیم ممکن است برای کاهش pH خون کافی نباشد. بنابراین استفاده از نمک های آنیونی در جیره برای کاهش بیشتر pH خون به منظور بهبود متابولیسم کلسیم توصیه می شود.
هنگام تغذیه نمک های آنیونی در دوره قبل از زایمان (بخصوص هفته آخر بارداری)، بسیار مهم است که بررسی کنید آیا این مکمل های معدنی به درستی کار می کنند یا خیر. آسانترین روش برای نظارت بر اثر بخشی رژیم DCAD اندازه گیری pH ادرار در گاوهای شیری قبل از زایمان می باشد که حداقل به مدت دو روز نمکهای آنیونی مصرف کرده اند. pH ادرار گاوهایی که رژیم های DCAD مصرف می کنند باید در محدوده ۶ تا ۵/۶ باشد.
۳ – استفاده از بولوس های خوراکی کلسیم
از آنجا که گاوهای شیری با هیپوکلسمی تحت بالینی علائم بالینی را نشان نمی دهند و اندازه گیری غلظت کلسیم خون در گاو بسیار گران است، کمبود کلسیم تحت کلینیکی به ندرت در مزارع تجاری تشخیص داده می شود. با وجود این، دادن دو بولوس کلسیم خوراکی (بولوس اول بلافاصله پس از زایمان و بولوس دوم ۱۲ ساعت بعد) به گاوهای پرشیر و با تولید زیاد و یا بیش از دو شکم زایمان می تواند خطر ابتلا به تب شیر را در آنها به حداقل برساند.
درمان بیماری کمبود کلسیم (فلج زایمان) یا تب شیر در گاو (Milk fever)
۱-روش تزریق داخل رگی گلوکونات کلسیم و دز درمانی
در این روش درمانی حداقل ۵۰۰ میلی لیتر گلوکونات کلسیم ۴۰ درصد به روش تزریق داخل رگی یا IV به حیوان داده می شود. توصیه می شود در صورتیکه وضعیت حیوان از لحاظ بالینی وخیم باشد ۱۵۰ سی سی گلوکونات کلسیم به صورت شوتینگ و تزریق سریع به حیوان زمینگیر رسانده شود. البته ضربان قلب بایستی به طور مرتب در طول تزریق کنترل شود. تزریق سریع کلسیم در داخل رگ این خطر را دارد که حیوان را دچار ایست قلبی نماید زیرا افزایش ناگهانی کلسیم خون ممکن است بر روی عضله قلب تاثیر مستقیم و ناگهانی داشته باشد و باعث حمله قلبی شود، به همین دلیل توصیه می شود ۱۰-۵ دقیقه قبل از تزریق کلسیم، مقدار ۲۰ -۱۵ سی سی دگزامتازون به صورت IV به حیوان تزریق شود (در صورت هایپوکلسمی بعد از زایمان) تا در صورت بروز شوک احتمالی، در کنترل و پیشگیری از آن نقش داشته باشد، ضمنا ترکیبات ضد شوک مانند آدرنالین و داروهای آنتی هیستامین نیز بایستی در دسترس باشد. استفاده از ترکیبات ب کمپلکس و بخصوص ویتامین ب۱ و ویتامین AD3E بعنوان درمان حمایتی توصیه می شود. تجربه نشان داده است که گاهی اوقات، پس از افزایش سریع کلسیم خون و حتی ظاهر شدن علایم بهبودی در حیوان، یک کاهش سریع مجدد در کلسیم خون وجود دارد که گاو را تقریباً ۴ ساعت بعد دوباره به حالت هیپوکلسمی باز می گرداند که برای کاهش این احتمال توصیه می شود از بولوسهای خوراکی کلسیم یک نوبت بلافاصله پس از بهبودی و نوبت دوم ۱۲ ساعت پس آن استفاده شود.
همیشه به یاد داشته باشید دادن دوزهای بیشتر کلسیم IV هیچ مزیت اضافی برای گاوهای مبتلا به تب شیر ایجاد نمی کند و از کاهش سریع کلسیم پس از دوز جلوگیری نمی کند.
۲ – روش تزریق زیرپوستی کلسیم
تجویز کلسیم به صورت زیر جلدی دارای یکسری مشکلاتی می باشد:
برای جذب کلسیم باید گردش خون کافی در بافت های محیطی وجود داشته باشد. گردش خون محیطی ممکن است در گاوهایی که دچار کم خونی شدید و یا کم آبی هستند، دچار مشکل باشد و جذب دارو را به تاخیر بیندازد و انتظار ما را از این تزریق برآورده نکند. علاوه بر این، تزریق کلسیم به صورت زیر جلدی سوزاننده است و می تواند باعث نکروز بافتی در محل تزریق شود. بنابراین دوز کامل باید در ۶ تا ۱۰ نقطه که به طور گسترده ای از هم فاصله دارند تقسیم شده و تزریق شود.
محلولهای کلسیم حاوی گلوکز نباید به صورت زیر جلدی تجویز شود زیرا گلوکز از این طریق بسیار ضعیف جذب می شود و می تواند باعث آبسه و لخته شدن بافت شود.
۳ – روش تجویز خوراکی کلسیم
مهمترین مزیت تجویز کلسم به روش خوراکی این است که جذب آن از دستگاه گوارش مانند جذب کلسیم در مواد غذایی می باشد. با این حال، تولیدکنندگان اغلب علاقه ای به خوراندن محلول های کلسیم به دام خود ندارند. مصرف ژل های کلسیم ممکن است باعث زخم شدن دهان و دستگاه گوارش و القای اسیدوز متابولیکی و کاهش مصرف خوراک شود. خوراندن محلول کلرید کلسیم بدلیل خطر آسپیراسیون ریوی خطرناک بوده و بعلاوه محلول کلرید کلسیم در صورت آسپیراسیون برای بافتهای تنفسی فوقانی بشدت سوزاننده است. محلول پروپیونات کلسیم دارای خاصیت سوزش کمتری است اما سرعت جذب آن آهسته تر است و برای اطمینان از جذب کافی کلسیم باید نسبت به کلرید کلسیم با نسبت بالاتری داده شود.
استفاده از بولوسهای کلسیم معمولا بیشترین تاثیر و کمترین خطر را به جا می گذارد. اوتزل و همکاران در یک آزمایش فارمی در یک گله گاو، به تعدادی گاو که بیشتر در معرض خطر تب شیر قرارداشتند یک بولوس کلسیم، یک بار در هنگام زایمان و یک بولوس دیگر نیز یک روز پس از زایمان، به صورت تصادفی خوراند و سپس آن دسته از گاوهایی را که بهترین پاسخ را به کلسیم خوراکی داشتند، شناسایی کردند. تقریبا نزدیک به ۷۵ درصد ازگاوها شامل: گاوهای شکم دوم و شکم سوم به بالا، به خوبی به دز خوراکی بولوس کلسیم پاسخ دادند که نیمی از آنها شامل گاوهای با شیردهی دوم و مابقی شامل گاوهای شکم سوم به بعد بودند.
مهمترین مشکل در درمانهای خوراکی با بولوس کلسیم این است که ما نمی توانیم به طور دقیق پیش بینی کنیم که کدام گاوها بهتر به درمان خوراکی پاسخ می دهند. بنابراین ما باید پروتکل هایی را برای گاوهای تازه زا در یک گله تعریف نماییم که گاوهای مسن (شیرواری دوم به بعد) یا گاوهای با سابقه قبلی تب شیر را در بربگیرد. بنظر می رسد در گله هایی که با جیره های آنیونی-کاتیونی تغذیه نمی شوند، استفاده از بولوس های کلسیم در گاوهای تازه زا نسبت به انجام پروسه درمانی تب شیر و جبران کمبود کلسیم در آنها، مقرون به صرفه تر باشد.
منبع: سایت دانشکده دامپزشکی دانشگاه مینوسوتا
نویسنده مقاله: دکتروسیانو کایکتا، استادیار دانشکده دامپزشکی
