دکتر احمد روغنی – دکتری دامپزشکی
بیماری آنتروتوکسمی یا بیماری قلوه نرمی یکی از بیماریهای باکتریایی خطرناک و کشنده در نشخوارکنندگان و شترمرغ می باشد که معمولا در اثر پرخوری و یا تغییر ناگهانی در جیره بروز پیدا می کند و باعث ایجاد تلفات در گله می گردد. بسیاری از دامدارانی که با گله گوسفند سر و کار دارند حداقل چند بار با این بیماری در گله خود برخورد داشته و این بیماری را به خوبی می شناسند. معمولا دامداران با توجه به علایم متفاوتی که از بیماری آنتروتوکسمی در دام بیمار یا در کالبدگشایی از دام های تلف شده دیده اند نامهای متفاوتی مانند: بیماری زهره درد، بیماری زله درد، بیماری غافل مرگی، بیماری قلوه نرمی و یا ورم روده به این بیماری داده اند. این بیماری در زمان های تغييرات فصلی و یا در مواقع تغيير ناگهاني و سريع جيره‌ي غذايي در دامها (به ويژه درگله های کوچ کننده) با سرعت بیشتری بروز نموده و در صورت عدم واکسیناسیون گله تلفات بیشتری نیز ایجاد می نماید.
(((سوالات متداول که در رابطه با بیماری آنتروتوکسمی توسط دامداران از مجموعه علمی دام پخش شده است))) :
سوال: آيا بروز بيماري آنتروتوكسمي فقط در فصل بهار است؟
پاسخ: نه، بروز اين بيماري عمدتا ناشی از تغيير ناگهانی جيره است، يعني جدا از در نظر گرفتن فصل، هر زمانی كه در گله مشكلات تغذيه و یا تغيير ناگهانی جيره وجود داشته باشد، اين بيماري بروز پیدا مي كند. ولي عموما در فصل بهار که دامها دسترسی آزاد به علوفه تازه و پر آب دارند و یا در فصل پاییز که علوفه نامرغوب بوده و کیفیتشان پایین می آید به دلیل تغییر کیفیت خوراک و ایجاد تغیییرات در دستگاه گوارش دامها، احتمال بروز بیماری بیشتر است. این موضوع خصوصا در دامهایی که در مرتع چرا می کنند مانند دامهای عشایری بمراتب بیشتر دیده می شود. در مجموع مي توان گفت هر شرايطي كه باعث تغيير ناگهاني جيره شود، ممكن است سبب تغيير فلور ميكروبي دستگاه گوارش و افزایش باكتري‌هاي کلستریدیوم عامل اين بيماري در روده و کبد شده و بروز بیماری را تسریع نماید.
هميشه به یاد داشته باشید هرنوع تغيير درکیفیت خوراک و مقدار آن در جيره غذايي دامها، بایستی به صورت تدريجي و با برنامه انجام گیرد.
سوال: آیا فقط میش ها و بره های پرواری به بیماری آنتروتوکسمی دچار می شوند؟
پاسخ: خیر، معمولا تمامی گونه های نشخوار کنندگان اعم از گوسفند و بز، بره و بزغاله، گاو، گوساله، شتر و کره اسبها و شترمرغ نیز به این بیماری حساس هستند و احتمال در گیری در آنها وجود دارد، البته حیوانات پرواری و حیوانات آزاد چرا، با توجه به احتمال بیشتر تغییر در جیره، به این بیماری بیشتر مستعد هستند. لذا توصیه اکید می شود که بره ها و بزغاله ها، گوساله های جوان و کره اسبها ۴۰-۳۰ روز پس از زایمان، حتما با واکسن آنتروتوکسمی واکسینه شوند.
سوال: چکار باید انجام دهیم تا بره و بزغاله ها در سنین پایین به آنتروتوکسمی یا زهره درد مبتلا نشوند؟
پاسخ:
۱- بایستی به مادران آبستن واکسن آنترو توكسمي در ماه آخر آبستنی تزریق شود تا در زمان زایمان، آنتی بادی ایمن کننده در آغوز و شیر آنها برای ایمنی نوزادان ترشح شده باشد.
۲- بایستی مصرف آغوز درسه روز اول در بره ها و بزغاله ها مدیریت شود و از خوردن آغوز کافی اطمینان حاصل شود.
۳- اگر از خوردن آغوز کافی در نوزادان اطمینان نداشتید حتما آنها را در بین ۱۰ تا۲۰ روزگی واکسینه نمایید.
۴- درصورت تلفات نوزادان، درسنین ۲۰- ۵ روزگی، حتما نمونه جهت تایید باکتری های کلستریدیوم بی هوازی به آزمایشگاه ارسال شود تا در صورت تایید، واکسن آنتروتوکسمی به آنها تزریق گردد.
سوال: آیا تنها یکبار واکسیناسیون آنتروتوکسمی برای یک گله گوسفند کافیست؟
پاسخ : خیر، معمولا توصیه تمامی شرکتهای تولید کننده واکسن تزریق دو واکسن با فاصله ۱۴ روز می باشد. معمولا با تزریق اول ۱۴ روز طول میکشد تا سیستم ایمنی بدن حیوان بر علیه آنتی ژن بیماری آنتی بادی ترشح نماید و تزریق دوم با تحریک ثانوی سیستم ایمنی مدت دوام واکسن در بدن و میزان سطح آنتی بادی را افزایش داده به گونه ای که تا مدت حداقل ۶-۴ ماه سطح آن برای ایجاد یک ایمنی موثر کافی می باشد. معمولا شکست و عدم موفقیت در واکسیناسیون بدلایل :
۱-تزریق واکسن توسط افراد ناوارد و ناکارامد
۲-تهیه واکسن از منابع نامشخص و بی اعتبار
۳-عدم تزریق واکسن دوم و یادآور
۴-تزریق بدون برنامه واکسن و در زمان اشتباه
۵-عدم رعایت زنجیره سرد در زمان حمل و نقل واکسن
توصیه: قبل از هر گونه تغییر جیره و یا در شروع فصول بهار و پاییز و یا در زمان شروع پرواربندی با توصیه دامپزشک خود حتما نسبت به مصرف واکسن آنتروتوکسمی اقدام نمایید .
سوال : آیا بلافاصله پس از بارندگی می توان گله را برای چرا به مرتع یا بیابان برد؟
پاسخ : به طور کلی در صورت حرکت دام از یک نقطه با علوفه خشک به یک نقطه با علوفه تر و بالعکس، چرای دام بلافاصله پس از بارندگی، چرای دام در صبح زود و در زمانهایی که بر روی علوفه شبنم زده باشد، یا چرای دام بر روی زمینهای کشاورزی که شب قبل آبیاری شده باشند و هنوز آفتاب نخورده باشند (بخصوص به روش آبیاری بارانی) احتمال بروز بیماری در گله افزایش می یابد. به همین دلیل توصیه می گردد:
الف ) در چنین زمانهایی حداقل تا ۲۴ ساعت از چرای دام در چنین زمینها و مراتعی خودداری شده و یا اگر امکان حذر کردن برای چرای گله وجود ندارد تا سرزدن آفتاب و تابیدن آن بر روی علوفه ها صبر نموده تا رطوبت سطح علوفه کاهش یابد.
ب) بعلاوه اکیدا توصیه می شود در چنین زمانهایی یا در دامداری مقداری علوفه خشبی مانند کاه و کلش به دام ها داده شود و حجم عمده ای از شکم آنها را با این مواد خشبی پرنمود و سپس آنها را به چرا برد و یا اگر دام در بیابان شب را به سر نموده و علوفه خشکی در دسترس نیست، قبل از چرا سعی شود انها را ابتدا در نقاط خشک تر چرانده و سپس به سمت نقاط مرطوب تر هدایت نمود و همچنین مدت چرای آنها بر روی مناطق با علوفه مرطوب را کاهش داده و پس از هر نیم تا یکساعت چرا آنها را از آن نقطه حرکت داده و به نقاط خشک تر هدایت نمود و بعد از یک دو ساعت مجددا به همان نقطه هدایت نمود.
سوال: آیا خوراندن کاه و علف خشک در تابستان و چراندن گله در باغ به صورت همزمان خطر درگیری با بیماری آنتروتوکسمی را دارد؟
پاسخ : بله، اگر دامها مدتی طولانی به خوردن مواد خشبی و کاه و کلش عادت داشته باشند و واکسن آنتروتوکسمی به آنها تزریق نشده باشد در صورت چرا بر روی علوفه تر مثل علوفه باغی و یا علوفه مزرعه شامل: یونجه و غیره، خطر ابتلا به آنتروتوکسمی در آنها وجود دارد.
سوال : با مشاهده چه علایمی در گله بایستی به بیماری آنتروتوکسمی مشکوک شویم؟
پاسخ : برای دریافت پاسخ این سوال به قسمت علایم درمانگاهی بیماری آنتروتوکسمی در قسمت اول مقاله مراجعه نمایید.
سوال: عامل ایجاد کننده بیماری آنتروتوکسمی چیست؟
پاسخ : عامل بیماری یک باکتری بی هوازی از خانواده کلستریدیوم هاست که به صورت عادی در بدن حیوانات نشخوارکننده زندگی می نماید و در حالت طبیعی رشد آن توسط سیستم ایمنی بدن دام کنترل می شود ولی در زمان تغییر ناگهانی در جیره و یا پرخوری، با بهم خوردن نسبت ماده خشک جیره به ماده تر (علوفه تر) در دستگاه گوارش نشخوارکنندگان و در غیاب یک سیستم ایمنی فعال و ایجاد یک شرایط بی هوازی دردستگاه گوارش، باکتری به سرعت در دستگاه گوارش و کبد حیوان تکثیر شده و با ترشح سم و توکسین باعث بروز علایم بیماری در دام می گردد.
سوال : آیا شیر خوردن زیاد در یره ها و بزغاله ها می تواند بیماری آنتروتوکسمی را در آنها ایجاد نماید؟
پاسخ : بله، مصرف زیاد و ناگهانی شیر ممکن است منجر به ایجاد تغییراتی در دستگاه گوارش بره ها و بزغاله ها شده و شرایط را برای رشد کلستریدیومها و سایر باکتری ها در دستگاه گوارش آنها فراهم نماید و بیماری آنتروتوکسمی در آنها ایجاد شود. البته معمولا چند بیماری به صورت میکس شده در بره ها و بزغاله های نوزاد باعث ایجاد علایم در روده شده و تلفات را در گله ایجاد می نمایند. این مشکل به خصوص در گله هایی که صبح ها به مرتع برده می شوند و تا شب بره ها و بزغاله ها از شیر مادر محروم هستند بیشتر دیده می شود، زیرا نوزادان در طول روز گرسنگی طولانی مدتی را تجربه کرده و در زمان ورود مادران به آغل، بسیار گرسنه بوده و با مصرف حریصانه شیر، سعی در رفع گرسنگی خود دارند اما ورود ناگهانی مقدار زیادی شیر به دستگاه گوارش آنها شرایط را برای رشد باکتریهای فرصت طلب فراهم نموده و حیوان ممکن است از یک اسهال ساده تا درگیری شدید و حتی تلف نیز بگردد. لذا توصیه می شود در طول مدتی که گله خارج از آغل به سر می برد خوراک استارتر بره و بزغاله و یا حداقل گل یونجه به صورت آزاد در اختیار بره ها و بزغاله ها قرار گیرد تا جدا از رشد سریع تر، در زمان ورود گله بدلیل گرسنگی زیاد دچار پرخوری نشوند.
