ترجمه و تالیف دکتر احمد روغنی – دامپزشک
مرگ و میر بره ها و بزغاله ها پس از تولد یکی از مهمترین دغدغه ها و مشکلات دامداران و گله داران می باشد چرا که حاصل یکسال هزینه کردن و صرف وقت برای گله خود را به ناگهان بر باد رفته می بینند و بعضا بدلایل مختلف مانند: عدم اطلاعات کافی از شرایط نگهداری بره ها پس از تولد، عدم مشورت با صاحب نظران و کارشناسان خبره و همچنین انجام درمانهای سر خود و تلف کردن و از دست دادن وقت،دچار یاس و سرخوردگی و ضررهای هنگفت گردیده و زحمات یکساله خود را بر باد رفته می بینند.
به گزارش واحد علمی مجله دام پخش تلفات و مرگ و میر بره ها و بزغاله ها در هفته اول تولد باعث متضرر شدن بسیاری از دامداران گردیده و بیشترین میزان مرگ و میر بره ها و بزغاله ها در صنعت دامپروی را به خود اختصاص داده است. معمولا عوامل مختلفی در ایجاد تلفات و مرگ و میر در هفته اول زندگی نوزادان نقش دارد که مجله علمی دام پخش در این مقاله با بررسی مهمترین دلایل تلفات و مرگ و میر بره ها و بزغاله ها در هفته اول پس از تولد سعی نموده تا با ارایه راهکارهای مناسب برای به حداقل رساندن این تلفات، نقش خود در اگاهی رساندن به دامداران و ایجاد هماهنگی مابین آنها و دامپزشکان را تسریع بخشد.
مهمترین عوامل ایجاد کننده مرگ و میر در بره ها و بزغاله ها در بدو تولد (سن ۱۰-۱ روزگی):
- عوامل محیطی و فصلی
- عوامل مدیریتی
- عوامل مربوط به مادر
- عوامل ارثی
- عوامل بیماریزا و پاتولوژیک
مهمترین عوامل فصلی و محیطی عبارتند از:
۱- تولد بره ها در فصول بسیار سرد
معمولا بسیاری از گله داران به خصوص در نقاط گرمسیری در ایران، زمان قوج اندازی گله خود را به گونه ای تنظیم می کنند که تولد بره ها از اواخر آذر و در طول ماههای دی و بهمن انجام شود تا بره ها در شرایط دمایی مناسب تری نسبت به تابستان بدنیا آمده و سه یا چهار ماه ابتدایی زندگی خود را با تغذیه از شیر مادر طی نموده و در اوسط اردیبهشت ماه به رشد مناسب و وزن مناسب جهت فروش برسند لیکن با توجه به دمای سرد محیط و یا تولد بره ها در یک محیط سرد و نمناک و یا در محیط باز، احتمال یخ کردن و سرمازدگی بره و بزغاله در زمان تولد وجود دارد و در بسیاری از موارد مرگ و میر پس از تولد ناشی از یخ کردن بره ها و بزغاله ها و سرما زدگی آنها می باشد.
۲- تولد بره ها در فصول بسیار گرم
بعضی از گله داران عادت ندارند که از گله خود قوچ گیری کنند و قوجها در طول سال در گله حضور داشته و به همین دلیل بره زایی تقریبا در تمامی فصول، انجام می شود. معمولا بره زایی هایی که در فصول بسیار گرم مانند تابستان به وقوع می پیوندد بدلیل شرایط گرم و خشک محیطی و استرس های گرمایی و بعضا مصرف شیر در زمانهای گرم روز باعث تحریک دستگاه گوارش به اسهال شده و بعضا هجوم ویروسها و باکتری های موجود در محیط نیز باعث افزایش حدت بیماری شده که معمولا در اثر دهیراتاسیون و کم آبی ناشی از اسهال و عدم جایگزینی آب بدن و همچنین درگیری های ثانویه اغلب بره و بزغاله های در گیر تلف می گردند.
۳- تولد بره ها در محیط کثیف و غیر بهداشتی
معمولا در دامداری های سنتی، بره ها در شرایط نامناسب بهداشتی و بعضا نمناک و سرد بدنیا آمده و با توجه به شرایط آلودگی محیط و سرمای محل تولد، دچار استرس شدیدی می گردند و همچنین بلافاصله پس از تولد در معرض هجوم باکتریها و ویروسهای زیادی قرار می گیرند که با توجه به ضعیف بودن سیستم ایمنی نوزاد در روزهای اول پس از تولد، احتمال بیمار شدن و زمینگیری در آنها بسیار افزایش می یابد.
۴- تولد بره ها در محیط مرتع یا فضای باز
بره هایی که در محیط های باز و یا مرتع متولد می شوند ممکن است بدلایل ضعیف بودن و یا عدم حمایت مادر و یا کمبودهای مواد معدنی و ویتامینه مانند ویتامین E+سلنیوم زمینگیر شده و با قرار گرفتن در معرض سرما یا گرما و عدم توانایی در خوردن آغوز و شیر دچار سرمازدگی و کاهش انرژی بدن شده و تلف گردند و یا در اثر گرمازدگی دچار کم آبی بدن شده و در نهایت تلف گردند.
عوامل مدیریتی
یکی از مهمترین عوامل ایجاد تلفات در بره ها و بزغاله های نوزاد در بدو تولد مشکلات مدیریتی در تیمار گله و عدم نگهداری و پشتیبانی اصولی از نوزادان، پس از تولد می باشد. بسیاری از دامداران و گله داران حتی با بزرگ شدن و افزایش تعداد گله خود، همچنان از روشهای سنتی در پرورش گله خود استفاده نموده و از آغل و محل نگهداری حیوانات خود در بدترین شرایط بهداشتی نگهداری می کنند و هیچ تمایلی هم برای افزایش آگاهی و سطح اطلاعات خود نداشته و هر سال با تحمل تلفات بالا یک دوره پرورشی و زایمان در گله خود را سپری می نمایند و متاسفانه در سال بعد نیز بدون عبرت گرفتن از سال قبل و یا مشورت با کارشناسان خبره، همچنان این سیر باطل را ادامه می دهند. مهمترین فاکتورهای پیشنهادی مجموعه علمی دام پخش جهت مدیریت کاهش تلفات دربره ها و بزغاله ها در سنین ابتدایی عبارتند از:
۱ – افزایش تعداد گله متناسب با بودجه دامدار و فضای دامداری
۲ – مدریت صحیح و اصولی چوپانان و کارگران دامداری
استفاده از کارگران نابلد و ناوارد در بسیاری از اوقات یکی از مهمترین فاکتورهای ایجاد تلفات در نوزادان می باشد. عواملی مانند: چندقلوزایی، کم شیر یودن میش، قبول نکردن بره توسط مادر، تولد بره در بیابان و یا در نیمه های شب، سخت زایی و نیاز مادر به کمک، احتمال نیاز بره و بزغاله به تغذیه به صورت دستی و کمکی، همگی همواره ممکن است در یک گله بوجود آید که تنها یک چوپان خبره و کارامد قادر به مدیریت انها بوده و قادر به کاهش موارد تلفات در بره ها و بزغاله ها می باشد.
۳ – مشاوره با کارشناسان خبره دامپزشک و تهیه و اجرای یک برنامه واکسیناسیون اصولی در گله جهت افزایش سطح آنتی بادی مادری در آغوز و افزایش سطح ایمنی نوزادان در بدو تولد
۴ – بستن بند ناف نوزاد با یک قطعه نخ نایلونی که در بتادین غوطه ور شده باشد و سپس ضدعفونی بند ناف نوزاد با بتادین بلافاصله پس از تولد و تکرار ضدعفونی بند ناف هر ۲ ساعت یکبار (سه یا چهار مرتبه) در روز تولد
۵- تغذیه میش ها و بزهای آبستن بخصوص در دو ماه آخر آبستنی با مواد متراکم و کنسانتره و مواد معدنی مناسب جهت افزایش وزن جنین و همچنین پر شیر شدن میش ها
۶ – ایجاد یک جایگاه بعنوان زایشگاه در دامداری تا مادران آبستن دو یا سه روز مانده به زایمان و یا بلافاصله پس از زایمان به آنجا منتقل شده و حداقل تا ۱۵ روز به همراه نوزادان در آنجا نگهداری شوند. در صورتی که مادر بایستی همراه گله برای چرا بیرون برده شود بهتر است در کنار زایشگاه یک مکان کوچکتر و محصور و کف پوش شده با سفال گندم و جو ایجاد شود که بره ها و بزغاله ها در طول روز که مادران در دامداری حضور ندارند در آن مکان تمیز نگهداری شوند. طراحی این مکان باید به گونه ای باشد که در صورت سرد بودن محیط، به راحتی قابل گرم کردن باشد. قابل توجه است که سرد بودن و کثیف بودن محل نگهداری نوزادان در روزهای ابتدایی پس از تولد، بدلیل ایجاد بیماری و سرمازدگی از مهمترین علل مرگ و میر آنها محسوب می شود.
۷ – تغذیه نوزادان با خوراک استارتر مخصوص بره و بزغاله
ترکیباتی که بعنوان خوراک استارتر برای گوساله یا بره و بزغاله تهیه می شود معمولا حاوی ترکیبات قابل هضم و پرانرژی بوده که بصورت حبه یا پلیت ریز تهیه می شود و بدلیل حرارت دیدن و پخته شدن، قابلیت هضم بالایی برای دستگاه گوارش بره ها داشته و در زمانهای مابین شیردهی، انرژی و پروتئین بدن آنها را به خوبی تامین نموده و هیچگونه عوارضی نیز برای دستگاه گوارش نوزادان ندارد و به راحتی می توان آن را به صورت نامحدود در اختیار بره ها و بزغاله ها قرار داد، البته خرید بایستی از منابع معتبر و استاندارد انجام گیرد. کارشناسان مجموعه دام پخش در مجموعه علمی و بخش بازرگانی و پشتیبانی فروش، در صورت تمایل شما را در انتخاب و خرید استارتر با کیفیت بره و بزغاله و گوساله های نوزاد به بهترین نحو راهنمایی خواهند نمود. در صورت تمایل به مشاوره رایگان با شماره: ۰۹۱۳۱۶۲۹۳۷ آقای دکتر روغنی و شماره: ۰۹۱۳۵۹۶۱۷۲۴ خانم مهندس پناهی تماس حاصل نمایند.
عوامل مربوط به مادر
از مهمترین عوامل تلف شدن بره ها و بزغاله ها در سنین ابتدایی پس از تولد که در ارتباط با مادر می باشد می توان به موارد زیر اشاره نمود:
۱ – بیماریهای دوران بارداری که بعضا همراه با سقط بوده و بسیاری از مواقع نوزاد بیمار بدنیا آمده و در روزهای ابتدایی پس از تولد در اثر ابتلا به بیماری تلف می گردد.
۲ – عدم توجه مادر به نوزاد و حمایت از او که منجر به کاهش انرژی و ضعف و تلف شدن بره یا بزغاله می گردد.
۳ – ضعیف یا بیمار بودن مادر و کاهش شدید تولید شیر که باعث سوء تغذیه نوزاد و ضعیف و تلف شدن او می گردد.
۴ – چند قلوزایی که در صورت کاهش تولید شیر مادر می تواند منجر به سوء تغذیه و ضعیف شدن یک یا تعداد ی از بره ها یا بزغاله ها گردیده و باعث تلف شدن آنها گردد.
عوامل ارثی
اختلالات و نقایص مادرزادی، زایمان زودرس، بیماری های ناشی از هم خونی همگی می توانند منجر به تولد نوزادانی شوند که به تنهایی قادر به ادامه زندگی نبوده و پس از مدتی تلف شوند. یکی از پیشنهاداتی که برای کاهش اختلالات ژنتیکی در سطح گله های گوسفند و بز می شود تعویض قوچ ها و بز های نر گله با فاصله هر ۲ تا ۳ سال یکبار می باشد تا از هم خونی و نزدیک شدن ژنتیک فرزندان به پدر جلوگیری شود.
عوامل بیماریزا و پاتولوژیک
درگیری نوزادان با عوامل بیماریزا مانند: باکتری ها، ویروسها، تک یاخته ها، قارچها و غیره از عوامل مهم تلفات نوزادان بخصوص در سنین ابتدایی تولد می باشد. تمامی علل و عواملی که در بالا بعنوان عوامل اصلی تلفات در بره ها ذکر گردید همگی در نهایت می توانند نوزاد را مستعد به درگیری با یکسری از عوامل بیماریزا و پاتولوژیک نمایند که منجر به افزایش تلفات درآنها شود.
از مهمترین عوامل بیماریزا وغیر بیماریزا که منجر به تلفات هفته اول در بره ها و بزغاله ها می شوند می توان به موارد زیر اشاره نمود:
۱ – بیماری ذات الریه ناشی از پاستورلا و مایکوپلاسماها و عوامل ویروسی و یا ذات الریه ناشی از ورود مایع کیسه آمنیوتیک به ریه نوزاد در طول پروسه زایمان
۲ – عفونت و تورم روده ناشی از عوامل کلستریدیایی مانند آنتروتوکسمی، براکسی، کزاز و ادم بدخیم
۳ – تورم روده و اسهال ناشی از Ecoli و سالمونلاها و کوکسیدیا ها و سایر کلی فرمها مانند: شیگلا و خانواده آنتروباکتریها
۴ – بیماری های مادرزادی که منجر به تولد بره ضعیف یا بیمار می شوند.
۵ – سرمازدگی و از دست دادن انرژی بدن و زمینگیری و مرگ
۶ – عدم حمایت از طرف مادر و تغذیه ناکافی و ضعیف شدن و در نهایت مرگ
۷ – درگیری مادر با بیماری ورم پستان و اختلال در شیردهی نوزاد و یا تغذیه نوزاد با شیر آلوده
۸ – تولد نوزاد در محیط کثیف، آلوده و مرطوب
۹ – تغذیه ناکافی و یا با فاصله طولانی بره ها و بزغاله ها در سنین ابتدایی که منجر به خوردن مواد غذایی نامربوط و یا لیسیدن خاک و دیوارها برای ارضای حس گرسنگی شده و منجر به بلع باکتری ها به داخل دستگاه گوارش و ابتلای نوزاد به بیماریهای گوارشی می شود.
۱۰ – وجود هرگونه استرس در طول نگهداری بره و بزغاله مانند: گرمای شدید، سرمای شدید، تراکم زیاد در یک مکان محدود، تغذیه ناکافی
۱۱ –تغذیه نوزادان در کنار بالغین و وجود خوراک حیوانات بالغ مانند کنسانتره و آرد جو و یا دانه جو در دسترس نوزادان و مصرف آن توسط آنها که منجر به ایجاد اختلالات گوارشی و اسهال در آنها شده و ممکن است منجر به مرگ آنها شود.
۱۲ – کمبود مواد معدنی و عناصر کمیاب در شیر مادر مانند: ویتامین E +سلنیوم یا مس که اولی منجر به بیماری عضله سفید و در نهایت فلجی و زمینگیری و مرگ در نوزادان و دومی در ابتدا باعث ایجاد اسهال و سپس فلجی و زمینگیری و مرگ میگردد.
راههای کنترل و پیشگیری از مرگ و میر بره ها و بزغاله ها در بدو تولد
۱ – تنظیم یک برنامه منظم و مدون برای قوچ اندازی در گله جهت تنظیم زمان مناسب برای زایمان مادران
۲ – تهیه یک محل تمیز و بهداشتی و محصور بعنوان زایشگاه جهت زایمان راحت و آسان مادران و امکان رسیدگی بهتر به آنها توسط کارگران دامداری
۳ – ایجاد شرایط رفاهی مناسب برای بره ها و بزغاله های تازه متولد شده مانند: ایجاد سرپناه، تهیه یک محیط تمیز و خشک و گرم و محصور برای آنها، محدود نمودن محل نگهداری بزغاله ها و بره ها، جداسازی نوزادان بیمار از نوزادان سالم
۴ – تنظیم یک برنامه مدون واکسیناسیون برای کل گله بخصوص واکسیناسیون مادرها دو هفته تا یکماه قبل از زایمان جهت افزایش آنتی بادی در آغوز و شیر. ترجیحا واکسیناسیون ماه آخر آبستنی دوبار و با فاصله دو هفته و با واکسن های پلی والان کلستریدیومی ۵ گانه یا ۶ گانه انجام شود.
۵ – بستن بند ناف بره و بزغاله با یک بند نایلونی نازک و آغشته شده به بتادین و بلافاصله ضد عفونی بند ناف با بتادین، بهتر است ضدعفونی بند ناف ۳ یا ۴ بار دیگر نیز در روز اول تولد تکرار شود.
۶ – تغذیه میشهای آبستن در دو ماه آخر آبستنی بایستی باکیفیت بوده تا با افزایش آغوز و شیر تولیدی در ابتدای زایمان از گرسنگی و کمبود انرژی در نوزادان جلوگیری شود.
۷ – در صورت وجود مادران مبتلا به عفونتهای تنفسی و ذات الریه و یا مبتلا به ورم پستان اقدامات درمانی در مورد آنها صورت گیرد و در صورت عدم پاسخ مناسب به درمان قبل از بارداری مجدد، از گله حذف شوند.
۸- در صورت مشکوک بودن به خاک منطقه جهت کمبود مواد معدنی و عناصر کمیاب مانند: کمبود ویتامین E+سلنیوم، یک هفته قبل از زایمان به میش ها یک دز ویتامین E +سلنیوم تزریق شود و در صورت لزوم به بره ها و بزغاله های تازه متولد نیز در روز اول تولد یک دز تزریق شود.
۹ – از وجود هرگونه استرس در طول نگهداری بره و بزغاله مانند: گرمای شدید، سرمای شدید، تراکم زیاد در یک مکان محدود، تغذیه ناکافی جلوگیری بعمل آید.
۱۰ – درصورت عدم امکان کنترل شرایط بد در ابتدای تولد نوزادان و یا عدم امکان تهیه یک مکان محصور و استاندارد برای نوزادان مانند مواقع اسکان گله در بیابان با هماهنگی دامپزشک خود، از یک آنتی بیوتیک خوراکی محلول و یک آنتی بیوتیک تزریقی در روز اول تا چهارم پس از تولد، برای تمامی بره ها و بزغاله ها ی تازه متولد شده استفاده نموده و این عمل را در سن ۱۸-۱۵ روزگی مجددا بمدت سه روز تکرار نمایید. استفاده از آنتی بیوتیک های سولفانامید، لینکومایسین، سفتی فور، آپرامایسین و فلورفنیکول با موفقیت خوبی همراه بوده است. نکته ای که در رابطه با مصرف آنتی بیوتیک بایستی در نظر گرفته شود این است که:
۱ – مصرف سرخود و بدون مشورت با دامپزشک فارم ممکن است باعث ایجاد مقاومت آنتی بیوتیکی در گله و ایجاد سوشهای باکتریایی مقاوم در فارم شود.
۲ – دوم اینکه دز دارو و مدت زمان مصرف دارو (تعداد دفعات تزریق) بایستی با دقت تنظیم و رعایت شود.
۳ – در صورت استفاده از خوراک استارتر بره و بزغاله می توان ترکیبات آنتی بیوتیک و حتی ضد کوکسیدیوز را جهت روزهای ابتدایی تولد با دز توصیه شده توسط شرکتهای تولید کننده دارو در داخل خوراک مصرف نمود.
