مس یک عنصر کمیاب ضروری و مورد نیاز برای رشد بدن، استخوان و پشم، رنگدانه، فیبرهای عصبی سالم و عملکرد سلول های سفید خون است.
کمبود مس در گوسفندان در دوره رشد سریع و سرسبزی مراتع و شروع مصرف خوراک سبز توسط گوسفندان شیوع بیشتری دارد (Caple، ۱۹۸۳). میزان مصرف مس گوسفندان در حال چرا با خشک شدن مراتع در طول دوره تابستان افزایش می یابد و کمبود حاشیه ای مس که معمولا در اواسط بهاردیده می شود تا اواسط تابستان معمولا برطرف می شود. بیشترین تقاضا برای مس در دام بخصوص گوسفند و بز عمدتا در دوره های بارداری و شیردهی و سپس در سه ماهه اول زندگی بره ها و در طی دوران رشد سریع بره ها می باشد. که این رشد سریع متاسفانه با شروع رشد سریع مراتع و سرسبزی آنها و با وضعیت کمبود نسبی مس در بهار همزمان است.
وجود عنصر مس برای عملکرد آنزیم هایی که در کنترل واکنشهای عصبی در سیستم عصبی مهم هستند ضروری بوده و کمبود آن می تواند در گوسفندان، بزها و خوک ها متفاوت باشد. بره هایی که دچار کمبود مس شدید هستند ممکن است در هنگام تولد موارد شدید علائم بالینی را نشان دهند. خیلی از اوقات هم ممکن است بره ها در بدو تولد طبیعی به نظر برسند و در سنین یک تا شش ماهگی علائم کمبود مس مانند: راه رفتن ناهماهنگ (سندرم بره های لرزان) را از خود بروز بدهند. عموما درمان کمبود مس در بره هایی که علایم بالینی کمبود از خود نشان می دهند توصیه نمی شود.
مهمترین عوامل کمبود مس در گوسفندان و گاوها:
- سطح پایین مس در گیاهان به دلیل کمبود عنصر مس در خاکهای طبیعی که دارای کمبود مس هستند.
- کمبود القا شده مس ناشی از مصرف مقادیر زیاد و بیش از حد کودهای حاوی مولیبدن و گوگرد در مراتع و یا مصرف بیش از حد مکمل های خوراکی حاوی مولیبدن و گوگرد
کمبود مس چه زمانی رخ می دهد؟
۱ – در استرالیای غربی، معمولا بدلیل استفاده کشاورزان از کود حاوی مس در زمینهای کشاورزی برای اطمینان از تامین مناسب ذخیره مس در گیاهان در زمان چرای دامها، کمبود مس به طور طبیعی در دامها غیر معمول است، یکی دیگر از عواملی که میتواند باعث کاهش دخیره مس در خاک و بدنبال آن کاهش مس در گیاهان شود استفاده از کودهای قلیایی و افزایش PH خاک در مراتع می باشد، این افزایش PH ممکن است منجر به افزایش موارد کمبود مس شود. معمولا مکانیسم ایجاد کمبود مس بدینگونه است که با افزایش PH خاک، مولیبدن از خاک آزاد می شود و منجر به افزایش سطح مولیبدن خاک می گردد. این مولیبدن اضافی در گیاهان ذخیره شده و استفاده از این علوفه حاوی مقادیر بالای مولیبدن در در رژیم غذایی دام منجر به تشکیل تیومولیبدات در بدن آنها می شود. این ماده می تواند با آنزیم های حاوی مس در جریان خون واکنش نشان داده و در نتیجه علائم کمبود اولیه مس را در دام ایجاد نماید.
۲ – رشد سریع مراتع پس از باران های خوب زمستانی نیز باعث کاهش غلظت مس در گیاهان مرتع می شود. معمولا در زمانهای تغییر فصل و در اواخر زمستان و اواخر بهار با کاهش غلظت مس در گیاهان (احتمالا بدلیل رشد سریع گیاهان در این زمانها و یا شستشوی سطح خاک بوسیله بارانهای سیل آسا)، میزان عنصر مس کمتر در دسترس دامها بوده و علایم کمبود مس بیشتر در دامها ممکن است دیده شود.
۳ – گیاهان خانواده بقولات و حبوباتها و خانواده شبدرها بیشتر از گیاهان علوفه ای در مرتع دارای پتانسیل جذب مس هستند و نسبت به گیاهان علفی مس بیشتری جذب می کنند به همین دلیل کمبود مس اغلب در اواخر زمستان یا بهار در مراتع علفی که به سرعت در حال رشد هستند بیشتر دیده می شود.
علائم کمبود مس در گوسفند و گاو چیست؟
علایم کمبود مس در گاو
- از بین رفتن رنگدانه در موهای رنگی به خصوص در اطراف چشم به گونه ای که یک ظاهر عینکی به حیوان می دهد ( گاو چشم عینکی ) در گاوهایی که موهای سفید اطراف چشم دارند معمولا تشخیص این حالت مشکل بوده و دیده نمی شود.
- عدم تعادل در حیوان و حیوان مدام به زمین می خورد.
- نارسایی ناگهانی قلبی که باعث مرگ ناگهانی در حیوان می شود.
- لنگش
علایم کمبود مس در گوسفند
- سندرم بره های لرزان یا تاب خوردن یا آتاکسی انزوتیک در بره ها.
بره ها با این شرایط نمی توانند پاهای خود را هماهنگ کنند. نوزادان مبتلا معمولاً ضعیف هستند و بدلیل ناتوانی قادر به هماهنگ شدن با مادر و شیرخوردن نبوده و از پا می افتند. معمولا فلج در اندام های عقب ایجاد می شود و بره ها و بزغاله ها قادر به ایستادن نیستند. بچه ها می توانند با درجات متفاوتی از لرزیدن متولد شوند اما معمولاً بعد از ۶-۴ روز به این بیماری مبتلا می شوند.
در صورت بروز کمبود مس در مادران، بره ها ممکن است از بدو تولد به شدت تحت تأثیر قرار بگیرند و نتوانند از جای خود برخیزند و برخی نیز ممکن است مرده متولد شوند. بعضی از بره ها ممکن است از بدو تولد طبیعی به نظر برسند اما بین یک تا شش روز از تولد دچار یک راه رفتن ناهماهنگ یا آتاکسی انزوتیک (سندروم بره های لرزان ) گردند که ناشی از یک کمبود مس مزمن در گله می باشد. عارضه آتاکسی انزوتیک یا راه رفتن ناهماهنگ و عمدتا به دلیل اختلال در رشد سیستم عصبی مرکزی در جنین یا نوزاد ایجاد می شود و پس از ظهور علایم، نمی توان آن را از طریق درمان با مس برطرف کرد.
- از بین رفتن رنگدانه در گوسفندهای پشم سیاه.
از آنجا که معمولاً تنوع زیادی در حساسیت به کمبود مس بین افراد در هر گله وجود دارد، وجود رنگدانه های طبیعی در یک یا دو گوسفند سیاه نمی تواند دلیل عدم کمبود مس در بین سایر گوسفندان پشم سفید گله باشد، البته به همین ترتیب نیز هر نوع از بین رفتن رنگدانه در گوسفندهای پشم سیاه نیز نمی تواند دلیل قطعی برای وجود کمبود مس در گله باشد.
- افزایش بروز شکستگی در استخوان های بلند و استخوان دنده در بره ها.
- از بین رفتن حالت چین خوردگی پشم ها به گونه ای که ظاهر پشم ها از حالت طبیعی خارج شده و خشن، زمخت و سخت می شوند که اصطلاحا به آن حالت پشم فلزی یا پشم استیل می گویند.
علائم غیر اختصاصی کمبود مس در گوسفند عبارتند از: پوست خشن، کم خونی و باروری ضعیف
تشخیص تفریقی کمبود مس در گوسفند و بز:
تشخیص افتراقی شامل: آبسه نخاع و سارکوسیستوز است
کدام حیوانات بیشتر در معرض خطر کمبود مس هستند؟
- بره ها و بزغاله های تازه متولد شده یا جوان
- گوسفند و گاو باردار، شیرده و در حال رشد
- گاو مبتلا به کرم های سنگین (Ostertagia)
- گاو نسبت به گوسفند به کمبود مس حساس تر است.
علل کمبود مس در گیاهان مراتع:
۱ – یکی ازمهمترین علل عمده کمبود مس در گیاهان مراتع، در واقع کمبود این عنصر در خاکهای این مراتع می باشد. در اصل کمبود مس در تمام مناطق کشاورزی وجود دارد، بعنوان مثال در جایی که طی هفت یا هشت سال گذشته هیچ کود مس روی خاکهای آن استفاده نشده است قطعا کمبود وجود خواهد داشت، اغلب مراتع در بهار حاوی کمتر از ۲٫۵ قسمت در میلیون (ppm) مس هستند که ممکن است برای نیازهای حیوانات کافی نباشد.
۲ – مصرف بیش از حد کودهای مولیبدن و گوگرد:
مولیبدن با تشکیل ترکیبات مس – مولیبدن – گوگرد در شکمبه به نام تیومولیبدات مس، در دسترس بودن مس در رژیم غذایی شکمبه را کاهش می دهد. این تیومولیبات ها می توانند به جریان خون منتقل شوند و می توانند علائم بیماری بسیار مشابه کمبود مس ایجاد کنند.
در بسیاری از مناطق جهان، میزان مولیبدن به طور طبیعی در خاک مراتع بالا است که به طور طبیعی باعث کمبود مس می شود. با این حال، استفاده بیش از حد از کودهای مولیبدن نیز باعث نشانه هایی از کمبود مس در گوسفندان و گاوها شده است.
خاکهای آهکی نیزمیزان مولیبدن را در مراتع افزایش می دهد، که می تواند در دسترس بودن مس را برای گیاهان کاهش داده و در هنگام حاشیه ای شدن سطح مس در محیط، کمبود مس را در دامها ایجاد کند.
کمبود مس چگونه تشخیص داده می شود؟
اگر خاک، مس کافی برای گندم تأمین کند، مراتعی که در همان منطقه کشت می شوند مس کافی برای گوسفندان و گاوها خواهند داشت، مگر اینکه سطح مولیبدن در خاک بسیار زیاد باشد.
در حالی که رنگدانه زدایی موهای اطراف چشم در گاوها و پشم سیاه در گوسفندان احتمال کمبود مس را نشان می دهد، اما قطعی نیست زیرا علائم مشابه گاهی به دلایل دیگر ایجاد می شوند. برای اطمینان از تشخیص خود تا حد ممکن از شاخص های دیگر استفاده کنید.
تست های آزمایشگاهی برای تشخیص کمبود مس در گاو و گوسفند
اندازه گیری غلظت مس در کبد یکی از بهترین شاخص های تعیین وضعیت مس در بدن است، اگرچه این بعنوان یک تضمین صددرصد نمی تواند برای کل گله باشد. یکی از دلایل این عدم اطمینان این است که گوسفندان یا گاوها می توانند به طور جداگانه و یا انفرادی با کمبود مس در کبد خود، دچار کمبود مس شوند. محدودیت این روش می تواند دشواری و هزینه به دست آوردن یک نمونه کبد توسط نمونه برداری از حیوانات زنده باشد. این روش نمونه گیری بهترین و مفیدترین آزمایش برای زمان پس از مرگ می باشد.
معمولا نمونه های پلاسمای خون که توسط دامپزشک برای تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی به آزمایشگاه ارسال می شوند از لحاظ تشخیصی ارزش بیشتری بعنوان یک شاخص برای کل گله، دارا می باشند. معمولا نمونه های پلاسمای با غلظت های کمتر از ۴٫۹ میکرومول در لیتر نشان دهنده تخلیه ذخایر کبدی است. گزارش شده است که تا زمانی که غلظت پلاسما به زیر ۳ میکرومول در لیتر نرسد، بر سرعت رشد بره ها تأثیر منفی نمی گذارد.
در مواردی که علایم بیماری کمبود مس در بره ها وجود دارد، برای تأیید تشخیص نمونه گیری از مغز و نخاع در تایید تشخیص کمک زیادی می نماید.
اندازه گیری غلظت مس در خون در صورتی که کاهش غلظت مس در خون ناشی از افزایش مولیبدن در جیره باشد، یک راهنمای غیر قابل اطمینان برای وضعیت مس است.
اندازه گیری میزان آنزیم سرولوپلاسمین (Caeruloplasmin) در پلاسما بصورت مقایسه بخشهای مختلف غیر معدنی پلاسما (محلول TCA در مقابل TCA نامحلول) می تواند نشان دهنده درگیر بودن با مولیبدن باشد.
سرولوپلاسمین آنزیمی است که در کبد سنتز شده و حاوی ۶ اتم مس در ساختار خود می باشد. سرولوپلاسمین بیش از ۹۵٪ کل مس را در پلاسمای سالم حمل می کند و بقیه را ماکروگلوبولین ها حمل می نمایند. سرولوپلاسمین یک فعالیت اکسیداز وابسته به مس را نشان می دهد، که با اکسیداسیون احتمالی Fe2 + (آهن آهنی) به Fe3 + (آهن آهن) همراه است، بنابراین به انتقال آن در پلاسما همراه با ترانسفرین، که می تواند آهن را فقط در حالت فریک حمل کند، کمک می کند.
مانند هر پروتئین دیگر پلاسما، در بیماران مبتلا به بیماری های کبدی به دلیل کاهش توانایی سنتزسرولوپلاسمین، سطح آنها در پلاسماکاهش می یابد.
سطح مس پلاسما کمتر از ۴۰ میکروگرم در دسی لیتر و سرولوپلاسمین پلاسما کمتر از ۱۳ میلی گرم در دسی لیترنشان دهنده کمبود مس خواهد بود.
آزمایشات مراتع جهت تعیین میزان کمبود مس
تجزیه و تحلیل مراتع از لحاظ غلظت مس و مولیبدن، یک راهنمای دقیق برای وضعیت مس در گوسفندان و گاوهایی است که در حال چرا در آنها هستند. در واقع مراتع با سطح مس کمتر از ۲٫۵ پی پی ام می توانند برای گوسفندان و گاوها کمبود مس را القا کنند. ولی سطوح بالاتر از ۴ پی پی ام عنصر مس، معمولا دامها را دچار کمبود مس نمی کنند، البته به شرطی که سطح مولیبدن در این مراتع کمتر از ۱٫۵ پی پی ام باشد.
احتمال کمبود مس را می توان با استفاده از اندازه گیری سطح مس، مولیبدن و گوگرد در گیاهان یک منطقه ارزیابی کرد. مراتع با سطح مس بین ppm 4-3 به ندرت باعث کمبود مس موجود در دامها شده است. با این حال، با افزایش سطح مولیبدن و گوگرد مرتع، غلظت مس مورد نیاز برای تأمین کافی گوسفندان و گاوها افزایش می یابد. به عنوان مثال، در مراتعی که دارای ۵ پی پی ام مولیبدن و بالاتر هستند، حتی اگر میزان مس در این مراتع بالاتر از ۱۰ پی پی ام باشد باز هم دامهای چرا کننده در آنها دچار کمبود مس خواهند شد. پس بهتر است برای ارزیابی بهتر مراتع، سطح مس و مولیبدن خاک به طور همزمان اندازه گیری شود.
درمان کمبود مس در گوسفند و گاو
آزمایش پاسخ درمان با مس
در صورت عدم وجود علائم بالینی مشخص ، قانع کننده ترین دلیل کمبود مس پاسخ به درمان با مس است. تعدادی از حیوانات را با مکمل مس تزریقی درمان کرده و تغییرات وزن بدن را با حیوانات درمان نشده از یک گله یا همان گله در طی دو ماه مقایسه کنید.
چگونه می توان از کمبود مس جلوگیری کرد؟
استفاده از کودهای حاوی مس
۱-مرحله اول استفاده از ۵/۲- ۸/۰ کیلوگرم در هکتار مس و یا ۱۰-۳ کیلوگرم در هکتار سولفات مس می باشد که با توجه به نوع خاک و محل آن، به مدت حداقل هشت سال مس برای گوسفندان و گاوها را تامین می کند.
۲-مرحله دوم استفاده از ۵/۰کیلوگرم در هکتار مس یا ۲ کیلوگرم در هکتار سولفات مس می باشد که ۱۰ سال پس از اولین بار استفاده از کودهای مس استفاده می شود و به طور کلی کافی است.
در صورت استفاده بیش از حد از کودهای مولیبدن، کود اضافی مس ممکن است در اصلاح کمبود مس ناشی از آن موثر نباشد، زیرا این امر حتی در صورت بالا بودن سطح مس در خاک و گیاه ممکن است ایجاد شود. در این گونه موارد مس باید مستقیماً به حیوانات آسیب دیده داده شود.
روشهای درمانی کمبود مس در گوسفند و گاو
- بولوسهای خوراکی حاوی مس
مس را می توان از طریق بولوس های خوراکی آهسته رهش که اغلب با سلنیوم و کبالت ترکیب شده اند استفاده کرد. اینها در گوسفندان بین یک تا سه سال و در گاوها یک سال دوام می آورند.
- تزریق ترکیبات مس
ترکیبات مس تزریق شده در زیر پوست (گلیسینات مس ، کلسیم ادرات مس) می تواند کمبودها را اصلاح کند، اما باید هر چهار تا شش ماه تکرار شود. این روش نسبت به تأمین مس از طریق کودها خیلی راحت تر است ولی معمولا گران تر می باشد. تزریق ترکیبات مس در اواسط بارداری می تواند مانع از تولد بره های مرده، ضعیف و یا لرزان شود.
- استفاده از ترکیب سولفات مس در آب آشامیدنی دامها
سولفات مس می تواند از طریق آب آشامیدنی تأمین شود، اما میزان دوز قابل کنترل نیست بنابراین به طور کلی توصیه نمی شود.
- استفاده از مکمل های چند معدنی (بلوک های نمکی و لیسیدنی) در کنترل کمبود مس در دام
مکمل های چند ماده معدنی به صورت گرانول یا بلوک شل در دسترس هستند و در صورت غیر عملی بودن درمان حیوانات بصورت فردی، مفید هستند. استفاده از مواد معدنی سست ترجیح داده می شود و باید آنها را درون یک فیدر پوشانده شده قرار دهید تا با باران از بین نرود تا و سفت نشود. استفاده از بلوک های لیسیدنی یک مکمل بسیار کاربردی است .
به میشهای باردار حداقل شش هفته قبل از بره زایی تغذیه همراه با مس کافی بدهید تا از تولد بره های ضعیف جلوگیری شود. در مناطقی که کمبود مس در آنها ثابت شده است، می توان برای پوشش گوسفندان و گاوها در زمستان و بهار که احتمال کمبود مس وجود دارد، درمان استراتژیک انجام داد. بهترین روش استفاده از یک دز تزریق ترکیبات مس و یا استفاده از بولوسهای خوراکی می باشد که پوشش سریع و طولانی مدتی را ایجاد می نمایند .
هشدار: بسیاری از مسمومیت های کبدی باعث تجمع مس در کبد شده و منجر به مسمومیت ثانویه مس می شود. اگر خطر ابتلا به آسیب کبدی وجود دارد، از مکمل های مس استفاده نکنید.
