نویسنده: مهندس فرهاد دهقان
زنبورداری: آموزش زنبورداری برای مبتدیان
شروع زنبورداری سنتی چگونه است؟ چگونه زنبورداری را شروع کنیم؟ از کجا کندوی عسل بخریم؟ سرمایه لازم برای زنبورداری چقدر است؟ معایب زنبورداری جیست؟ چگونه وارد حرفه زنبورداری شویم؟
همه اینها سوالاتی است که وقتی یک نفر تصمیم به سرمایه گذاری در صنعت پرورش زنبور عسل می گیرد به طور مداوم در ذهنش ایجاد می شود و بدنبال پاسخگویی به آنها می باشد. به طور کلی زنبورداری کار بسیار دشواری است و کسی که در آن هیچ سر رشته ای ندارد نباید بدون مطالعه و بدون مشورت با کارشناسان خبره وارد این کار شود چون ممکن است کل زنبورها و کل سرمایه خود را از دست بدهد.
زنبور عسل جزو حشرات اجتماعی است و فقط در یک محیط اجتماعی و با همکاری همنوعان خود قادر به زندگی می باشد یعنی حتی اگر در خارج از کندو غذای کافی هم وجود داشته باز هم به تنهایی نمی‌تواند زندگی کند.
شما اگر قصد دارید وارد این شغل شوید بهتر است از تعداد کم مثلا ۲ تا ۵ کندو کار را آغاز نمایید تا با پیج و خم کار آشنا شده و به مشکلات کار آگاهی پیدا نمایید و سپس به گسترش کار و افزایش تعداد کندو فکر نمایید البته ممکن است با توجه به بی تجربگی اولیه در سری اول سود زیادی عاید شما نشود ولی چنانچه به این نتیجه رسیدید که شما قادر به ادامه این کار هستید و به این کار علاقمند هستید می توانید تعداد کلنی های خود را افزایش داده و به طور جدی تر و تخصصی تر وارد این شغل شوید.
آشنایی مختصر با زنبور عسل
زنبور عسل یا مُنج گونه‌ای زنبور است که قادر است عسل بسازد. زنبور عسل این کار را با گردآوری شهد گل‌ها و در داخل کندو انجام میدهد. در فارسی به زنبور عسل، منگ، منج و مگس انگبین هم گفته میشود. زنبورهای هر کندو یکی از سه نوع زنبور ملکه، زنبور نر و زنبور کارگر هستند.
زنبور ملکه مهمترین زنبور در داخل کندو بوده و به نوعی رهبر کندو است. اگر زنبور ملکه نباشد زنبورهای کارگر از جمع آوری شهد و تولید عسل دست میکشند. وظیفه زنبور ملکه تخمگذاری در داخل کندو می باشد. ملکه با ترشح ماده ای بنام فرمون باعث جمع شدن زنبورها در داخل کندو و انجام کارهای مربوطه می شود. کندویی که بدون ملکه شود مانند کشور بدون فرمانروا می باشد و دچار هرج و مرج می شود، بعلاوه اگر ملکه در کندو تخمگذاری نکند جمعیت کندو به سرعت رو به افول می گذارد.
زنبورهای کارگر ماده بوده و همانطور که از اسمشان مشخص است کل کار جمع آوری شهد و گرده از گیاهان و تولید عسل و پرستاری از نوزادان به عهده این گروه است.
زنبور نر هم فقط برای بارورکردن ملکه است و هیچ کار دیگری انجام نمیدهد و بلافاصله پس از جفت گیری با ملکه می میرد.
گونه های مختلف زنبور عسل:
۱- زنبور عسل معمولی یا اروپایی (Apis mellifera)
گونه های مختلف این دسته:
زنبور عسل سیاه یا Apis mellifera mellifera
زنبور عسل ایتالیایی یا زنبور طلایی یا Apis mellifera ligustica
زنبور عسل قفقازی یا caucasica Apis mellifera
زنبور عسل کارنیولان یا Apis mellifera carnica
زنبور عسل ایرانی یا Apis mellifera meda
۲- زنبور عسل شرقی یا هندی (Apis cerana)
۳- زنبور عسل بزرگ (Apis dorsata)
۴- زنبور عسل کوچک(Apis Florea)
زنبور عسل معمولی یا اروپایی مهمترین گونه شناسایی شده زنبور عسل است که عمده مباحث پرورش زنبور عسل مربوط به همین گونه می شود.
زنبورداری در ایران
زنبورداري در ايران سابقه قديمي دارد. در دوره هخامنشيان نگهداري زنبورعسل در ايران رواج داشته است و از عسل به عنوان یک ماده شيرين غذايي و دارويي استفاده ميكردند، ۸۰۰ سال قبل از ميلاد قدمت آشنايي ايرانيان با اين حشره مفيد است. با پيشرفت پرورش زنبورعسل در اروپا و امريكا و با ورود كندوهای مدرن و ملكه هاي هيبريد به كشور (از سال ۱۳۳۵ به بعد) علاقه مندانی در نقاط عسل‌خيز كشور به ايجاد واحدهای بزرگ صنعتي پرورش زنبورعسل توجه كردند. نگهداری زنبورعسل در اكثر مناطق خوش آب و هوا و مستعد كشور زياد بوده و هست.در بعضي از مناطق نگهداري كندوهای بومی مرسوم است ولي امار سالهاي اخير نشان ميدهد كه كندوهاي بومي كم شده و جاي خود را به كندوهاي مدرن داده است. درحال حاضر زنبورداري در كليه مناطق ايران جز مناطق كويری كشور گسترش پيدا كرده است.
شروع کار زنبورداری
چند نکته مهم در رابطه با شروع کار زنبورداری توسط افراد مبتدی
۱- برای شروع کار سال اول را کارآموزی کنید و با مطالعه کتابها و سایتهای زنبورداری و مشورت و آموزش از کسانی که سابقه زیادی در این شغل دارند خود را برای توانایی در این شغل محک بزنید.
۲- کار پرورش زنبور عسل را با حداقل ۲ کندو و حداکثر ۶ کندو شروع کنید.
هیچ وقت کار زنبورداری را با یک کندو شروع نکنید چرا که در صورت نیاز به کمک، از شما کاری ساخته نیست و احتمال این که ملکه از بین برود وجود دارد و زنبوردار را هم از کار زنبورداری دلسرد می نماید. سپس از سال بعد میتوانید کار خود را با خرید ۲۰ الی ۳۰ کندو به عنوان یک شغل دوم ادامه دهید.
در صورتی که موفق و راضی بودید میتوانید سال بعدی را با خرید ۱۰۰ کندو ادامه دهید، کسی که بیشتر از ۱۰۰ کندو دارد یک زنبوردار حرفه ای است. قیمت تهیه هر کندو زنبور با توجه به تورم متغیر می باشد و بایستی قبل از خرید از چندجا قیمت بگیرید و البته قیمت کندو به سلامت آن و تولید آن بستگی دارد.
۳- در اواخر زمستان و اوایل بهار که هوا به تدریج گرم می شود، زنبورها فعالیت خود را آغاز می کنند و به جستجوی شهد و به خصوص گرده از کندوهای خود خارج می شوند. از طرفی بهار فصل خرید و فروش کندو است.
انتخاب محل پرورش زنبور عسل
محلی که برای این کار انتخاب میکنید باید شرایط زیر را داشته باشد:
۱- از زنبورداران دیگر حداقل ۴ کیلومتر دور باشید. هرچه زنبورهای کمتری در منطقه باشند شهد بیشتری نسیب زنبورها میشود. زنبورها تا ۱۲ کيلومتر دورتر از کندو هم میروند.
۲- منطقه مورد نظر باید دارای مقدار و تنوع کافی گل و گیاه شهدزا باشد.
بعضی از گلهای و گیاهان مورد علاقه زنبور: گل آهار، گل فاسلیا تنسیه، شکوفه های نارنج، گل خرگوشک یا گل ماهور، گیاه خار شکر، گیاه کرچک، گل آفتابگردان، شکوفه های انبه
به طور کلي گياهاني چون توتون، پنبه، يونجه، شبدر، اسپرس، بيدمشک، گوَن، آويشن، خردل، زعفران، نخود، لوبيا، نعنا، شکوفه سيب، گلابی و مرکبات، اقاقيا، کاج، گياهان زينتي و طيف بسيار وسيعي از ديگر گياهان زراعي، باغي، جنگلي و مرتعی منابع شهد وگرده براي زنبورعسل محسوب مي شوند.
۳- شرایط آب و هوای مناسب برای زنبورها داشته باشد؛ هوا خیلی گرم یا سرد، بارندگی بیش از حد، وزش بادهای شدید و… برای زنبورها مناسب نمیباشد. زنبور عسل در حرارت ۱۶ تا ۳۲ درجه سانتيگراد حداکثر فعاليت را دارد و در ۳۴ تا ۳۹ درجه سانتي گراد و ۱۶ تا ۸ درجه سانتي گراد به تدريج از فعاليت آنها کاسته مي شود و در دماي کمتر از ۸ درجه سانتي گراد و بيشتر از ۳۹ درجه سانتي گراد از کندو خارج نمي شوند.
۴- وجود آب آشامیدنی کافی در منطقه
۵- نبود حیواناتی همچون خرس و پرنده زنبورخوار در منطقه
۶- وجود راه ارتباطی برای حمل و نقل به محل و دسترسی آسان به بازار
۷-رعايت فاصله ۲٫۵ متر بين دو کندو ضروري است.
بهترين مکان استقرار برای زنبورهای عسل در يک باغ يا مزرعه بزرگي است که محصول آن بايد توسط زنبور عسل گرده افشاني شود.
وسایل مورد نیاز برای پرورش زنبور عسل
کار زنبورداری هم وسایل مخصوص به خودش را دارد که در ادامه به معرفی آنها میپردازیم.
این لباس ها معمولا یکسره یا دو سره بود و بدن انسان را به طور کامل می پوشاند که باید با پوشیدن چکمه و سر گذاشتن کلاه مخصوص زنبورداری مورد استفاده قرار گیرد. پوشیدن دستکش چرمی یا پلاستیکی تا زمانی که بدن به نیش زنبور مصونیت پیدا نکرده است کمک کار شماست ولی بهتر است بعد از آن جز در موارد ضروری از دستکش استفاده ننمایید. بدون دستکش به راحتی می توانید کارهای زنبورداری را انجام دهید.
در مواقع باز کردن درب کندو باید از دودی استفاده نمود. دودی معمولا با پوست و برگ درختان، کلش و… کار می کند. قبل از بازدید حتما باید کمی دود به کندو داده شود چرا که با استفاده از دود جمعیت کندو از حضور زنبوردار بر سر کندو مطلع می شوند و هنگام کار کمتر نیش می زنند.
اهرم:
از اهرم برای برداشتن درب کندو، جدا کردن قاب های به هم چسبیده، نظافت کندو و تراشیدن موم های اضافی استفاده می شود.
برس زنبور:
برای برس زدن زنبورها خصوصا هنگام برداشت عسل کاربرد دارد.
برای کارهای مختلف زنبورداری مورد استفاده قرار می گیرد.
سیم گالوانیزه:
برای سیم کشی قاب ها یا چارچوب ها از آن استفاده می شود.
موم دوز دارای یک چرخ دندانه دار است که با داغ کردن آن در آب گرم و با استفاده از تخته موم دوز و حرکت دادن آن روی سیم چارچوب، سیم به ورقه موم دوخته می شود و می چسبد.
تخته موم دوز:
برای چسباندن یا دوختن برگ موم روی قاب های سیم کشی شده مورد استفاده قرار می گیرد.
موم بر:
دارای یک چرخ فلزی تیز است و برای بریدن برگ موم به ابعاد دلخواه از آن استفاده می شود.
ظرف غذا خوری:
به اشکال مختلف وجود دارد و در زمان تغذیه مصنوعی زنبورها از آنها استفاده می شود.
برای حمل و نقل ملکه و معرفی آن به کندو به کار می رود.
چنگال مخصوص عسل:
برای درپوش برداری شان های عسل یا پولک تراشی در زمان استخراج عسل کاربرد دارد.
اکستراکتور:
برای استخراج عسل از آن استفاده می شود.
انواع عسل
ما سه نوع عسل داریم:
• یک نوع، عسل طبیعی است. یعنی عسلی که به طور مستقیم از شهد گل به دست می آید.
• یک نوع دیگر داریم که اصطلاحا به آن عسل شکری می گویند. این عسل زمانی تولید میشود که زنبوردار در شرایط خاصی و در فصل بهار به زنبورهایش شکر میدهد.
• یک نوع عسل نیز، عسل های تقلبی است. این نوع عسل از طریق زنبور تولید نمی شود. بعضا از نشاسته این عسل را تهیه می کنند و بعد هم یک تکه عسل طبیعی را به آن اضافه می کنند و به آن عسل می گویند.
محصولات و تولیدات زنبور عسل
فرآورده‌‌های اصلی زنبور عسل و محصولات زنبورداران:
۱- عسل
۲- گرده گل
۳- ژله رویال یا شاه‌انگبین: شاه‌انگبین یا ژلهٔ رویال (به انگلیسی: Royal jelly) از محصولات زنبورعسل می‌باشد.
شاه‌انگبین نوعی ماده غذایی است که توسط زنبورهای عسل تهیه میشود و معمولاً همه لاروها در سه روز اول زندگی از شاه‌انگبین تغذیه می‌کنند. ماده‌ی پر انرژی و گران
۴- بَره موم: بره موم ماده‌ای شبیه موم و از تولیدات زنبور عسل است، حالت آن خمیری شکل و چسبناک با بوی مطبوع که رنگ آن از سبز تا قهوه‌ای تیره متغیر است. رنگ و عطر بره موم در مناطق مختلف متفاوت بوده و خصوصیات آن بستگی به نوع گیاهان موجود در هر منطقه دارد. بره موم، در هوای سرد، ترد و شکننده و در هوای گرم، نرم و چسبناک میشود.
۵- زهر
برای مطالعه سایر مقالات زنبورداری اینجا کلیک کنید.
