دکتر احمد روغنی – دکترای دامپزشکی
پیش گفتار: مایکوتوکسین ها ترکیبات با وزن مولکولی کم هستند که در صورت کافی بودن شرایط محیطی دما و رطوبت توسط قارچهای رشته ای محصولات زراعی یا انبارها را آلوده می کنند. این متابولیت ها هیچ ارتباط بیوشیمیایی با رشد و نمو قارچ ندارند و آنها یک گروه ناهمگن از نظر شیمیایی و سمی هستند، که فقط در کنار هم هستند زیرا حتی در غلظت های پایین می توانند باعث بیماری هایی از جمله مرگ برای انسان و سایر حیوانات شوند در حال حاضر، بیش از ۴۰۰ مایكوتوكسین مختلف شناخته شده است، اما در حال حاضر فقط شش مورد از اهمیت جهانی برخوردار هستند و آفلاتوكسین ها سمی ترین و مورد بررسی ترین مایكوتوكسین ها در سراسر جهان هستند، زیرا وقوع طبیعی آنها می تواند موجب خسارات اقتصادی جدی و مشكلات بهداشتی شود از نظر سمیت و بروز، آفلاتوکسین ها به دلیل اثرات کبدی و سمیت کبدی مهمترین مایکوتوکسین هایی هستند، که می توانند منجر به سرکوب سیستم ایمنی، بی اشتهایی با کاهش سرعت رشد، کاهش تولید تخم مرغ، کاهش تولید مثل، استفاده ضعیف از خوراک، کم خونی، خونریزی و افزایش مرگ و میر در انسان و حیوانات شوند، علاوه بر این، مسمومیت با آفلاتوکسین ها با سایر اثرات شدید مانند تراتوژنز، سرطان زایی و جهش زایی ارتباط دارد.
با توجه به اثرات شدید و مضر آفلاتوکسین ها، روشهای زیادی برای کاهش اثرات سمی آن ارائه شده است. اولین و بهترین تلاش برای جلوگیری از اثرات آنها به حداقل رساندن تولید آن از طریق اقدامات خوب کشاورزی، از جمله روش های کشت در مزارع و همچنین برداشت صحیح و اصولی، حمل و نقل صحیح و شرایط ذخیره سازی مناسب می باشد، با این حال، از آنجا که پیشگیری همیشه امکان پذیر نیست، روش های ضد عفونی کننده و یا سم زدایی خوراک و دانه ها به عنوان جایگزینی برای کاهش آلودگی با آفلاتوکسین ها مورد توجه قرار گرفته اند. روش های سم زدایی می تواند درمان های فیزیکی، شیمیایی یا بیولوژیکی خوراک یا دانه های آلوده باشد و می توانند به سادگی تفکیک فیزیکی از طریق غربالگری، طبقه بندی و انتخاب دانه های آسیب دیده یا پیچیدگی تابش گاما یا روش های شیمیایی با استفاده از آمونیاک، ازن، پراکسید هیدروژن یا برخی اسیدها و مواد قلیایی باشد. با این وجود، بسیاری از این روش ها برای سم زدایی از خوراک آلوده به آفلاتوکسین در حال حاضر در دسترس نیستند زیرا نمی توان آنها را در مقیاس وسیع و به روشی مقرون به صرفه استفاده کرد یا بسیاری از آنها غیر عملی، بی اثر یا به طور بالقوه ناامن هستند.
روش دیگر برای جلوگیری از آفلاتوکسیکوز در حیوانات افزودن جاذب در رژیم غذایی برای اتصال آفلاتوکسین در دستگاه گوارش است به طوری که این ترکیبات مانع جذب آن در روده شوند. جاذب ها به دلیل امکان اقتصادی و مناسب بودن برای دیدگاه تغذیه ای بطور مکرر مورد استفاده قرار گرفته اند. بسیاری از مطالعات نشان داده است که آلومینوسیلیکاتها، عمدتا زئولیتها، سدیم آلومینوسیلیکات سدیم هیدراته (HSCAS) و رسهای حاوی آلومینوسیلیکات می توانند به طور موثری سمیت آفلاتوکسین را برای حیوانات کاهش دهند.
روش دیگر ابدایی برای سم زدایی آفلوتوکسین ها در جیره غذایی دامها و طیور استفاده از پلیمرهای آلی بر پایه کربن و پلیمرهای مصنوعی به صورت همزمان در جیره می باشد، با وجودی که در حال حاضر هزینه کاربرداین پلیمرها بالا بوده و می تواند عامل محدود کننده ای برای کاربردهای عملی آنها باشد، ولی استفاده از آنها می تواند به حل مشکلات مربوط به استفاده از آلومینوسیلیکات ها و جاذب های رسی کمک کند، امروزه، تحقیقات بسیار امیدوار کننده ای در مورد تأثیر پلیمرهای مصنوعی و آلی در جذب آفلاتوکسین وجود دارد، اگرچه این زمینه هنوز در دست توسعه است و به تحقیقات in vitro و in vivo بیشتری نیاز دارد.
از طرف دیگر، روش های بیولوژیکی برای جلوگیری از آفلاتوکسیکوز نیز ارزیابی شده است که نتایج امیدوار کننده ای را نشان می دهد. بسیاری از میکروارگانیسم ها، از جمله باکتری ها، مخمرها، کپک ها، اکتینومایست ها و جلبک ها، توانایی آنها در کنترل آلودگی آفلاتوکسین، عمدتاً از طریق جذب و تخریب، آزمایش شده است.
در میان باکتری های آزمایش شده، پروبیوتیک ها به عنوان گزینه خوبی برای کاهش در دسترس بودن آفلاتوکسین در شرایط آزمایشگاهی شناخته شده اند. بعلاوه، باکتریهای پروبیوتیک اثرات مفید بی شماری در سلامتی نشان داده اند که باعث می شود مواد افزودنی مناسب تری برای غذا و خوراک ایجاد کنند.
استفاده از ترکیبات گیاهی و عصاره گیاهان مختلف سالهاست که برای کنترل آفلوتوکسین ها و بعنوان جاذب سموم کبدی و آفلوتوکسین ها مورد بررسی و آزمایش قرار گرفته اند. یکی از این گیاهان گیاه خار مریم می باشد که استفاده از عصاره و جوشانده آن سالهاست که در طب سنتی و گیاهی به تایید رسیده است.
گیاه خار مریم از رده دولپه‌ای‌ها، راسته گل مینا و تیرهٔ کاسنیان می‌باشد، این گیاه با بازه زمانی رشد هر یک سال یا در بعضی نژادها هر دو سال بوده و خودرو می‌باشد.
این گیاه، گلی است با رنگهای قرمز تا بنفش و برگهایی کم رنگ و دارای رنگ سبز مایل به زرد که همراه با وریدهای سفید رنگ دیده می شود.
ترکیب شیمیایی گیاه خار مریم (ماده سیلیمارین)
به مجموعه فلاونوئیدهای موجود در عصاره این گیاه «سیلیمارین» گفته می شود که حاوی چندین نوع فلاونوئید مختلف است.
دانه خار مریم، داری تقریباً ۴ تا ۶ درصد سیلیمارین و عصاره این گیاه حاوی ۸۰–۶۵درصد سیلیمارین و ۲۰ تا ۳۵ درصد اسید چرب می‌باشند.
مطالعات و آزمایش‌های بالینی انجام شده با عصاره گیاه خار مریم
از عصاره گیاه خار مریم در موارد متعددی مانند بیماری‌های کبد و مقابله و کنترل سرطان استفاده شده است. در آزمایش‌های انجام شده، سیلیمارین موجود در این گیاه به‌طور منظم با مقدار ۴۲۰ تا ۴۸۰ میلی گرم در ۲ یا ۳ وعده به‌طور روزانه برای موارد آزمایشی تجویز شده است. همچنین برای امراض خاص مقدارهای بالاتر این ماده نیز تجویز می‌شده، به‌طور مثال ۶۰۰ گرم روزانه برای فردی با بیماری دیابت نوع۲ تجویز می‌شده که نتایج بدست آمده از این آزمایش بسیار عالی و قابل توجه بوده و همچنین مقدار ۶۰۰ تا ۱۲۰۰ گرم در روز برای فردی با بیماری هپاتیتC نیز تجویز شده که البته نتایج قابل توجهی را دربرنداشته است. (منبع ویکی پدیا)
عصاره گیاه خار مریم به همراه عصاره گیاه قاصدک، برای رفع رنگ پریدگی پوست در حالت خماری و همچنین دفع سموم ناشی از مصرف بیش از حد الکل نیز استفاده می‌شود.(ویکی پدیا)
پیشینه سنتی گیاه خار مریم در پاکسازی کبد و درمان هپاتیت و سیروز کبدی
در پزشکی سنتی چینی از گیاه خار مریم به عنوان یک پاک‌کننده درون، سم زدا، نرم‌کننده کبد و مقوی برای کیسه صفرا استفاده می شود. اگرچه خاصیت درمانی این گیاه هنوز ناشناخته است، از خار مریم در بعضی مواقع برای بیماری‌های کبد (زردی و یا همان یرقان، سیروز و هپاتیت) استفاده می‌شود، آزمایش‌های علمی بر روی حیوانات حاکی از این است که سیلیمارین موجود در این گیاه می‌تواند دارای خاصیت هپاتوپروتکتیو باشد، یعنی خاصیتی که باعث می‌شود سلول‌های کبد از سموم محافظت بشوند.
سازمان تحقیقات در مورد سرطان کشور انگلیس می‌گوید: در اینترنت مواردی مشاهده شده که اذعان می‌کنند خار مریم برای کاهیدن سرعت رشد بعضی نمونه سلول‌های سرطانی بسیار مفید است، اما هیچ مدرکی دال بر اثبات این موارد نیست.
همچنین در مطالعاتی اثرات ضد چسبندگی داخل شکمی (ناشی از جراحی‌های داخل شکمی و لگنی) عصاره خارمریم با توجه به خواص آنتی‌اکسیدانی و ضد التهابی آن به اثبات رسیده‌است. (ویکی پدیا)
استفاده غذایی از گیاه خار مریم
خار مریم به خاطر ارزش دارویی اثبات شده در گذشته در بین سراسر مردم جهان به عنوان نوعی غذا مصرف می‌شده‌است. ریشه‌های این گیاه را می‌توان به‌شکل خام یا جوشانده، به همراه کره یا به صورت کباب‌شده مصرف کرد. شاخهٔ جوان آن را می‌توان تا ریشه برید و به صورت آب‌پز مصرف کرد. در گذشته شاخه‌های خاردار تازه دور گل این گیاه را همانند کنگر فرنگی می‌خورده‌اند.
همچنین ساقه این گیاه را می‌توان بعد از پاک کردن، برای رفع تلخی در آب خیساند و آن را در غذاهای خورشتی مصرف کرد. برگ‌های این گیاه را نیز می‌توان اول از خارها پاک کرد و به عنوان یک جایگزین برای اسفناج مصرف کرد یا می‌توان به صورت خام آن را به سالاد اضافه کرد.
همچنین می‌توان با پاک‌کردن این گیاه، یعنی قطع کردن یا ساییدن ساقه و برداشتن برگ‌های خارمانند اطراف گل‌ها و حذف گلبرگ‌های صورتی‌رنگ، به‌صورتی که دانه‌های آنها از آن جدا نشود، کاسه‌دانِ گل به همراه دانه‌های آن را نیز به صورت خام یا جوشانده یا در سالاد و ترشی مصرف کرد. (منبع ویکی پدیا)
سمی بودن گیاه خار مریم برای حیوانات
به علت موجود بودن پتاسیم نیترات در این گیاه، مشاهده شده که خوردن خار مریم برای گله گاوها و گوسفندان مضر می‌باشد. وقتی این گیاه توسط نشخوارکنندگان خورده می‌شود، باکتری موجود در معده این حیوانات ساختار مواد شیمایی را می‌شکند و باعث تولید نیترات یونی می شود. در نتیجه نیترات یونی هموگلوبین را به مت‌هموگلوبین تبدیل کرده و از انتقال اکسیژن جلوگیری می‌کند. نتیجه این اتفاقات باعث آسفیکسی یا اختناق می‌شود.
