ترجمه و تالیف دکتر احمد روغنی – دامپزشک
جفت ماندگی یا باقیماندن جفت در گاو یکی از معضلات و مشکلات صنعت گاوداری می باشد که در صورت عدم توجه به آن می تواند باعث تلف شدن گاو و یا ایجاد ضررهای هنگفتی به دامداران گردد، ضررهایی مانند:
۱ – عفونت رحم و عوارض ناشی از آن و هزینه های درمانی پیرامون آن و افزایش فاصله بین دو بارداری
۲ – چسبندگی رحم
۳ – کیستهای تخمدانی
۴ – کاهش اشتها و کاهش شیر ناشی از عوارض بیماری و عفونت رحم پس از جفت ماندگی
۵ – افزایش فاصله مابین دو بارداری
۶ – عفونت های ثانویه و زمینگیری و مرگ حیوان
به بیماری جفت ماندگی در گاو اصطلاحا RFM یا Retain fetal member یا باقیماندن غشای جنینی هم گفته می شود. معمولا در بیشتر گاوها، طی ۶-۲ ساعت پس از زایمان جفت آزاد شده و خارج می شود ولی در بعضی از گاوها خروج جفت ۲۴ ساعت یا بیشتر ممکن است طول بکشد. اگر زمان خروج جفت بیش از ۲۴ ساعت شود، شرایط به عنوان جفت ماندگی یا غشای جنینی باقیمانده (RFM) طبقه بندی می شود.
بسیاری از دامداران با عارضه جفت ماندگی پس از زایمان و یا پس از عارضه سقط در گاو خود آشنایی دارند، اما سوالاتی که در این میان برای بسیاری از آنها پیش می آید اینست که در این موارد چه کاری باید انجام دهیم؟ آیا جفت را با دست بکشیم؟ آیا به آنتی بیوتیک متوسل شویم؟ پاسخ به تمامی این سوالات فقط یک جمله است: سریعا دامپزشک خود را خبر کنید.
اغلب دامداران از باقی ماندن جفت در رحم گاو خود هراس دارند، بایستی به اطلاع این دامداران رساند که هرگز سعی در بیرون کشیدن جفت نکنید، خیلی از اوقات وجود یک عفونت خفیف در محل اتصال جفت با رحم باعث کمک به آزاد شدن اتصالات جفت شده و با لایز شدن نواحی اتصال، خروج جفت آسانتر انجام می شود. زمان خارج کردن جفت و یا انجام امور پروتکل های درمانی را به دامپزشک خود بسپارید. کشیدن بی موقع جفت ممکن است جدا از پارگی و تکه تکه شدن آن و باقیماندن قسمتهایی از آن در رحم، باعث کنده شدن و پارگی کوتیلدونهای رحمی و خونریزی در رحم نیز بشود.
عواملی که باعث افزایش موارد جفت ماندگی در گاوها می شوند:
۱- بیماری های متابولیک مانند: کتوز و تب شیر
بیماریهایی مانند کتوز و یا تب شیر یا MILK FEVER با کاهش قند خون و کاهش انرژی بدن حیوان و همچنین کاهش کلسیم و منیزم و فسفر با اختلال در مکانیسم انقباضی عضلات صاف و ایجاد ضعف عضلانی و ناتوان نمودن حیوان باعث جفت ماندگی یا RFM می شوند.
۲- بیماریهای عفونی که با تب همراه باشند
بیماریهای عفونی با افزایش تب و ناتوان کردن حیوان و کاهش اشتها ممکن است باعث سقط جنین شده و بدنبال خود عارضه جفت ماندگی را همراه داشته باشند. بیماریهایی مانند: بروسلوز، لپتوسپیروز، رینوتراکتیت گاوی و اسهال ویروسی گاو
۳- سقط جنین
سقط جنین به هر دلیل که در گاو ایجاد شود با توجه به عدم ایجاد مکانیسمهای اتولیز پرده های جفت و جنین، احتمال تاخیر در آزاد شدن جفت و خروج آن را افزایش می دهد.
۴- کمبود مواد معدنی و عناصر کمیاب مانند: کلسیم و منیزیم و فسفر
کمبود کلسیم و منیزیم و فسفر و عدم بالانس آنها در خون، بخصوص در نزدیکی زایمان با افزایش احتمال سندرم تب شیر می تواند به ایجاد RFM منجر شود.
۵- کمبود ویتامین E و سلنیوم
نقش ویتامین E و سلنیوم به همراه هم در ایجاد مکانیسم انقباضی عضلات صاف به اثبات رسیده و نظر به اینکه کمبود سلنیوم در بدن معمولا با کمبود ویتامین E دیده می شود، می تواند به بیماری عضله سفید و افزایش ناتوانی و زمینگیری حیوان منجر و خطر RFM را افزایش دهد.
۶- مشکلات تغذیه ای و کمبود انرژی و پروتئین در دوران بارداری
۷- القای زایمان
القای زایمان با توجه به احتمال زایمان زودتر از موعد می تواند باعث افزایش احتمال جفت ماندگی شود.
۸- سخت زایی و دستکاری و اصلاح جنین
سخت زایی با افزایش زورهای زایمان و تخلیه انرژی حیوان و همچنین با احتمال دستکاری و عفونت رحم می تواند به القای RFM کمک نماید.
۹- دو قلوزایی
دوقلوزایی با افزایش احتمال سخت زایی و یا افزایش طول مدت زایمان می تواند با کاهش توان بدنی حیوان به افزایش احتمال RFM کمک نماید.
۱۰- زایمان در شرایط سخت و پرمخاطره و در محیط های کثیف و غیربهداشتی
زایمان در محیط های کثیف و غیر بهداشتی با افزایش استرس به حیوان، احتمال موارد عفونت رحم را نیز افزایش می دهد در واقع می توان گفت یک محیط تمیز در هنگام زایمان احتمال RFM را کاهش می دهد .
۱۱- گاوهای بیش از حد چاق
در گاوهای چاق احتمال ابتدا به بیماری کتور در بعد از زایمان بشدت افزایش می یابد.
کنترل و پیشگیری از جفت ماندگی یا RFM در گاو:
کنترل جفت ماندگی باید بر پایه کنترل عوامل ایجاد کننده مانند: سقط جنین، زایمان زودرس، مشکلات زایمان و کمبود ویتامین و مواد معدنی متمرکز باشد. بیماری تب شیر، حتی در شکل تحت بالینی آن نیز باید کنترل شود. تب شیر و حتی کمبود کلسیم تحت بالینی می تواند با افزایش خطر RFM همراه باشد، بخصوص در گاوهای مسن که بیشتر در معرض خطر پایین بودن کلسیم خون هستند. کنترل خوب تغذیه و شرایط بدنی در طول دوره خشکی و جلوگیری از چربی بیش از حد گاو ، هم می تواند باعث کاهش جفت ماندگی پس از زایمان می شود.
در بررسی های اخیر کمبود سلنیوم و کاهش غلظت سرمی کلسیم، منیزیم و روی همگی با بروز بالای RFM همراه بوده اند، در همه موارد استفاده از مکملها و مواد معدنی در رابطه با کمبود مربوطه می تواند به کاهش موارد جفت ماندگی کمک کند. اگرچه جیره دام با این ویتامین ها و مواد معدنی می توانند تکمیل شود، اما فرمول بندی مناسب رژیم غذایی مبتنی بر چراگاه می تواند از نیاز به مکمل های اضافی جلوگیری کند.
توصیه: انتخاب گاو نر جدید و توسعه تلیسه ها همراه با جایگزینی گاوهای دچار جفت ماندگی می تواند گام مهم دیگر پیشگیری در این زمینه باشد.
درمان جفت ماندگی در گاو:
معمولا عارضه جفت ماندگی در ساعتهای اولیه نگرانی نداشته و گاها بین ۲-۱ روز نیز در صورتی که حیوان علایم نب، بی اشتهایی، افسردگی و کاهش شیر نداشته باشد اشکالی ندارد و چه بسا خیلی از اوقات با فرصت دادن به جفت و ایجاد اتولیز باکتریایی در بافت آن و محل های اتصال با رحم، به جدا شدن و خروج راحت تر آن کمک بیشتری نیز می گردد. یکی از موارد مهمی که دامداران بایستی در برخورد با موارد جفت ماندگی و درمان آن مد نظر قرار بدهند اینست که از کشیدن و یا تکه کردن جفت خودداری کنند، می توانید برای کمک به سنگینتر شدن جفت و خروج تدریجی آن از یک دمپایی پلاستیکی بچه و یا یک جسم سبک استفاده نموده و آن را به قسمت پایین جفت بببندید تا از برگشت آن به بالا و کشیده شدنش به داخل واژن جلوگیری شود و در صورت اتولایز و آزاد شدن اتصالات آن، به سمت پایین حرکت کرده و خارج شود.
نکته: تا زمانی که قسمتی از جفت از دهانه سرویکس بیرون آمده باشد، دهانه سرویکس به دلیل مکانیسم های ایجاد شده برای خروج جفت باز می ماند ولی در صورت تکه شدن جفت در ناحیه واژن و برگشت مایقی آن به داخل رحم (بدلیل سنگینی قسمت بالایی جفت در داخل رحم) دهانه سرویکس به سرعت بسته شده و در صورت نیاز برای خروج مابقی جفت از رحم با مشکلات زیادی روبرو خواهید شد.
پروتکل های درمانی در درمان جفت ماندگی (RFM):
۱- قبل از هر کار به دامپزشک خود اطلاع دهید و از دستکاری و کشیدن جفت خودداری کنید.
۲- استفاده از اکسی توسین در ۱۲ ساعت تا ۲۴ ساعت پس از زایمان کاربرد مناسبی خواهد داشت زیرا با کاهش سطح استروژن خون استفاده از اکسی توسین تقریبا بی معناست. استفاده از پروستاگلاندین ها بدلیل ایجاد انقباضات رحمی و کمک به دفع جفت در درمان جفت ماندگی توصیه شده است.
۳- استفاده از ترکیبات تزریقی حاوی گلوکونات کلسیم و یا همراه با منیزیم و فسفر و ویتامینهای E+سلنیوم و AD3E نیز در موارد جفت ماندگی ناشی از تب شیر تحت کلینیکی و یا کمبود ویتامینها و مواد معدنی مفید بوده و توصیه می گردد.
۴- در صورت عفونت رحمی و متریت ناشی از باقی ماندن جفت، شستشوی رحم و تزریق آنتی بیوتیک با نظر دامپزشک توصیه می شود.
۵- درصورت وجود تب و بی اشتهایی استفاده از داروهای کاهش دهنده تب و آنتی بیوتیک های سیستمیک توصیه می شود. استفاده از داروی ضد التهاب فلونیکسین بدلیل داشتن خاصیت آنتی توکسیک علاوه بر خاصیت ضدالتهابی، بیشتر توصیه می شود.
توصیه: بهتر است به گاوهایی که یک دوره بارداری با عارضه جفت ماندگی را تجربه می کنند، برای بارداری مجدد فرصت بیشتری نسبت به گاوهای سالم داده شود تا بخصوص در موارد منجر شده به عفونتهای رحمی، رحم و دستگاه تناسلی حیوان فرصت بیشتری برای بازیابی و ترمیم خود پیدا نماید.
