ترجمه وتالیف : دکتر احمد روغنی – دکتری دامپزشکی
بیماری کزاز یکی از بیماریهای خطرناک و کشنده در انسان و حیوان بخصوص خانواده تک سمیان و اسبها می باشد. عامل بیماری یک باکتری بی هوازی و از خانواده باکتریهای کلستریدیومی می باشد. عامل بیماری به صورت اسپور و فرم مقاوم در طبیعت و خاک وجود داشته و در صورت ایجاد زخم در بدن اسب، بخصوص زخمهای عمیق و یا زخمهای ناشی از جراحی، ممکن است در عمق زخم وارد و پنهان شده و با ایجاد شرایط بی هوازی در ناحیه زخم و یا بخیه نمودن زخم بدون انجام مراحل شستش و ضدعفونی به روش صحیح و اصولی، در داخل زخم شروع به تکثیر نموده و با تولید توکسین یا زهرابه، باعث ایجاد بیماری کزاز در حیوان شود که با علایم گرفتگی و اسپاسم شدید عضلات و تشنج و کشیدگی وسفت شدن گردن و دست و پا مشخص شده و در صورت عدم درمان مناسب، دراثر تشنج و انقباض بدون برگشت عضلات قلب و دیافراگم حیوان تلف می گردد.
به گزارش واحد علمی مجله دام پخش بیماری کزاز در واقع واکنش بدن حیوان به یک سم تولید شده از باکتری کلستریدیوم تتانی می باشد. این سم مترشحه از لاشه باکتریهای مرده در بدن میزبان، عملا از انتقال سیگنال های عصبی مهاری به عضلات جلوگیری نموده و باعث جلوگیری از مهار یا پایان یک انقباض عضلانی در بدن می شود که این واکنش منجر به انقباض شدید عضلانی و پاسخ بیش از حد و شدید عضلات به محرکها، بدون وجود مرحله آرامش می شود بعبارت دیگرعضلات بدون وقفه به حالت انقباضی خود ادامه می دهند.
سوالی که برای بسیاری از دامداران و بخصوص اسبداران پیش می آید اینست که سم باکتری عامل کزاز چگونه در بدن تولید می شود؟ عامل بیماری کزاز چگونه وارد بدن حیوان می شود؟ عامل بیماری کزاز در کجاها یافت می شود؟ واحد علمی مجله دام پخش در این مقاله با بررسی اجمالی بیماری کزاز دراسب سعی دارد تا بدنبال مقاله بررسی واکسن بیماری کزاز در اسب که قبلا و در همین رابطه در مجله دام پخش منتشر شده است به کمک و یاری دامدارن و اسبداران عزیز شتافته و بر دانسته های علمی آنها، برگ دیگری بیفزاید.
عامل بیماری کزاز یک باکتری از خانواده کلستریدیوم ها بنام کلستریدیوم تتانی ( Clostridium tetani) می باشد که پس از ورود از طریق زخم، در بافت مرده و در شرایط بدون اکسیژن (بی هوازی) تکثیرشده و تولید توکسین می نماید. میزبانان مستعد به بیماری شامل بیشتر پستانداران می باشند، ولی اسب و انسان نسبت به سایر گونه ها از همه حساس تر هستند. اگر چه وقوع بیماری کزاز در سراسر جهان دیده شده ولی مناطقی مانند: شمال کوه راکیدر ایالات متحده وجود دارد که ارگانیسم کزاز به ندرت در خاک آن یافت می شود و کزاز در آن تقریباً ناشناخته است. به طور کلی، وجود باکتری در خاک و فراوانی کزاز در انسان و اسب، عمدتا درمناطق گرمتر قاره های جهان دیده می شود.
باکتری کلستریدیوم تتانی عمدتا در خاک و مجاری روده یافت می شود. در اغلب موارد، باکتری از راه زخم ها، به ویژه زخم های سوراخ سوراخ شده به بدن وارد می شود. گاهی اوقات، بدلیل جزیی بودن و یا کوچک بودن زخم و یا بهبود سریع زخم ممکن است راه و یا محل ورود میکروب پیدا نشود. نحوه اثر و بیماریزایی باکتری بدینگونه است که باکتریها در محل بافت مرده و در محل اصلی عفونت باقی مانده و با بسته شدن زخم و یا ایجاد دلمه بر روی زخم و عدم رسیدن اکسیژن به بافت، تکثیر شده و با از بین رفتن و متلاشی شدن سلولهای باکتریایی در محل زخم، سمی بسیار قوی از لاشه متلاشی شده باکتری ها آزاد شده و این سم در خون انتشار یافته و باعث اسپاسم شدید و غیرقابل برگشت عضلات ارادی می شود.(به توضیحات بالای مقاله مراجعه شود)
علایم بیماری کزاز در اسب
دوره مخفی یا کمون بیماری از ۱ تا چند هفته متغیر است اما به طور متوسط ۱۰ تا ۱۴ روز می باشد. در ابتدای شروع علایم بیماری، انقباض و سفتی موضعی، در عضلات فک و عضلات گردن، اندامهای عقب و عضلات ناحیه زخم دیده می شود ولی پس از گذشت یک روز از بیماری یک انقباض و سفتی عمومی در عضلات کل بدن دیده شده و یک اسپاسم و حساسیت دردناک در لمس ناحیه انقباضی آشکار می شود.
با پیشرفت بیماری، شدت رفلکس ها افزایش یافته و حیوان به راحتی در اثریک تحریک ناگهانی و یا سر و صدا دچاراسپاسم شدیدتر می شود. این اسپاسم و انقباض ممکن است آنقدر شدید باشد که باعث ایجاد شکستگی در استخوانها شود. وجود اسپاسم در عضلات ناحیه سر و صورت ممکن است باعث دشواری در گرفتن و جویدن غذا شود.
در اسب ها، گوش ها به حالت ایستاده، دم سفت و کشیده، سوراخ های بینی گشاد و پلک سوم فرو رفته دیده می شود. راه رفتن، چرخش و نگاه گردن به پشت سر بسیار سخت می شود. اسپاسم عضلات گردن و پشت باعث کشیدگی سر و گردن می شود، در حالی که سفتی عضلات پا باعث می شود حیوان حالت خرک به خود بگیرد. تعریق معمولا دیده می شود. اسپاسم عمومی باعث ایجاد اختلال درگردش خون شده که منجر به افزایش ضربان قلب، تنفس سریع، احتقان غشاهای مخاطی و نارسایی احتمالی تنفسی می شود. حدود ۸۰٪ از حیوانات مبتلا می میرند. در اسبی که بهبود می یابد، دوره نقاهت ۲ تا ۶ هفته به طول می انجامد.
تشخیص بیماری کزاز در اسب
تشخیص کزاز معمولاً بر اساس علائم متمایز و سابقه ضربه یا زخم اخیر می باشد. دامپزشک شما ممکن است با یافتن سم کزاز در نمونه خون گرفته شده از حیوان مبتلا، تشخیص را تأیید کند.
درمان بیماری کزاز در اسب
درمان شامل پاکسازی و ضد عفونی کامل زخم، استفاده از آنتی بیوتیک و آنتی توکسین کزاز است (که به محافظت در برابر اثرات سم اضافی ترشح شده کمک می کند). بسته به اینکه ایمن سازی اولیه و واکسیناسیون در اسب صورت گرفته یا نه، معمولاً تزریق دیگری از واکسن یا توکسوئید کزاز انجام می شود تا تولید آنتی بادی های ضد سم افزایش یابد. در مراحل اولیه بیماری، استفاده از داروهای شل کننده عضلات، آرام بخش ها و یا استفاده از آرام بخش ها همراه با آنتی توکسین کزاز توصیه می شود. نتایج خوبی با تزریق آنتی توکسین کزاز در اسب به دست آمده است.
اسب هایی که از بیماری بهبودیافته اند نیاز به مراقبت های پرستاری و حمایتی دارند و بایستی در یک غرفه تاریک و ساکت نگهداری شوند. دستگاه های تغذیه و آبیاری باید آنقدر بالا باشند که اسب بتواند بدون پایین آوردن سر از آنها استفاده کند. زنجیر ممکن است برای اسبهایی که در ایستادن یا بلند شدن مشکل دارند مفید باشد.
پیشگیری از بیماری کزاز در اسب بوسیله واکسیناسیون
ایمن سازی را می توان با توکسوئید کزاز انجام داد و معمولاً برای همه اسب ها توصیه می شود. تزریق تقویت کننده سالانه توکسوئید توصیه می شود.
زمانبندی و برنامه واکسیناسیون پیشنهادی واکسن کزاز در اسب:
۱ – برنامه واکسیناسیون در کره اسبهای متولد شده از مادران واکسینه شده با واکسن کزاز:
• اولین تزریق در سن سه ماهگی
• دومین تزریق در سن چها رماهگی
• سومین تزریق در سن ۱۶ ماهگی
۲ – برنامه واکسیناسیون کزاز در کره اسبهای متولد شده از مادران واکسینه نشده با واکسن کزاز:
• اولین تزریق در سن ۴-۱ ماهگی
• دومین تزریق یکماه پس از تزریق اول
• سومین تزریق نیز یکماه پس از تزریق دوم
در مناطق پرخطر ممکن است بلافاصله پس از تولد و هر ۲ تا ۳ هفته تا ۳ ماهگی به کره کره آنتی توکسین کزاز داده شود و در این زمان می توان به آنها توکسوئید داد.
۳ – برنامه واکسیناسیون کزاز در مادیان ها و اسب هایی که قبلاً با واکسن کزاز واکسینه شده اند:
• معمولا در حیواناتی که قبلا با واکسن کزاز واکسینه شده اند فقط یک یاداور هر ۵-۲ سال یکبار تزریق می گردد ولی در مادیان های آبستن، یک دز واکسن در ماه آخر آبستنی (حدودا ۶-۴ هفته قبل از زایمان ) تزریق می گردد.
۴ – برنامه واکسیناسیون کزاز در اسبها و مادیان هایی که قبلاً با واکسن کزاز واکسینه نشده اند:
معمولا در اسبها و مادیان هایی که برای اولین بار با واکسن کزاز واکسینه می شوند برنامه زیر استفاده می شود:
• تزریق اول در روز صفر
• تزریق دوم ۶-۴ هفته پس از تزریق اول
در صورتی که حیوان واکسینه شده مادیان آبستن باشد یک دز بعنوان دز سوم نیز ۶-۴ هفته قبل از زایمان مجددا تزریق می گردد.
• معمولا تزریق های بعدی نیز بعنوان دز بوستر یا یاداور با فاصله ۵-۲ سال یکبار از واکسن اول تزریق می گردد.
مهم: در صورت ایجاد زخم یا جراحت و آسیب بافتی و یا جراحی در صورتیکه اسب حداقل تا ۶ ماه قبل واکسن کزاز دریافت نکرده باشد، استفاده از یک دز واکسن کزاز الزامیست، ضمنا بهتر است همزمان از آنتی توکسین کزاز نیز بعنوان کاهش خطر و کاهش ریسک درگیری با بیماری در اسب استفاده شود به شرطی که آنتی توکسین در نزدیکی محل تزریق واکسن تزریق نشده و در یک عضله دیگر و با فاصله از محل تزریق واکسن کزاز تزریق شود. استفاده ازآنتی توکسین کزازهم زمان با واکسن کزازبلامانع است.
نویسنده: دکتر آر. استامپفلی ( DVM ) و DrMedVet از گروه مطالعات بالینی کالج دامپزشکی انتاریو، دانشگاه گلف
